Xudoyberganova zarofat zahidovna xojibekova zilola shavkat qizi

8-MAVZU: 
INFLYATSIYA VA UNGA QARSHI KURASHISH YO’LLARI
. 
REJA: 
1.
 
Inflyatsiya, uning mazmuni, kelib chiqish sabablari va shakllari. Muomaladagi 
pul massasi va uni boshqarish. 
2.
 
Inflyatsiyaning sotsial iqtisodiy oqibatlari. Pul muomalasini barqarorlashtirish va 
inflyatsiyani bartaraf qilish 
yo’llari
. 
1. Inflyatsiya, uning mazmuni, kelib chiqish sabablari va shakllari. Muomaladagi pul 
massasi va uni boshqarish. 
Inflatsiya lotincha 
so’z
bo’lib
ko’pchish
bo’rtish
degan 
ma’nolarni
anglatadi. Inflatsiya faqat 
va faqat pul muomalasiga xos 
bo’lgan
hodisa hisoblanadi. Inflatsiya atamasi birinchi marta 1861-
1865-yillar 
oralig’ida
shimoliy Amerikada paydo 
bo’lgan
. Chunki bu vaqtda shimoliy Amerikada 
muomaladagi naqd pul massasi keskin 
ko’payib
ketgan edi.
Iqtisodiy fanda Inflatsiya tushunchasi XX asrda paydo 
bo’lgan
. Chunki XX asrning 
boshlarida dunyoning 
ko’plab
mamalakatlarida 
qog’oz
pullar muomalaga kiritilgan.
AQShlik iqtisodchi olim Makkonel Inflatsiyaga shunday 
ta’rif
beradi: Inflatsiya bu tovarlar 
baholarining ommaviy tarzda 
o’sishidir
.
Taniqli rus olimi Lavrushin Inflatsiya shunday 
ta’rif
beradi: Inflatsiya bu tovarlar va xizmatlar 
bahosining 
o’sishi
natijasida pulning qadrsizlanishidir.
Inflatsiya keng 
ma’noda
quyidagicha 
ta’rif
berish mumkin. Inflatsiya bu tovarlar va xizmatlar 
baholarining osishi natijasida muomaladagi pul massasining 
ko’payishi
va shuning asosida 
pulning qadrsizlanishidir. Inflatsiyaning klassik talqinida pulning aylanish tezligi 
o’zgarmagan
sharoitda pullar taklifi 
ko’payishi
har doim Inflatsiyani yuzaga keltiradi. 
Inflatsiyaning 3 ta namoyon bo’lish shakli mavjud:
1.
Milliy valuta tovarlar va xizmatlar bahosiga nisbatan qadrsizlanadi 
2.
Milliy valuta xorijiy valutalarga nisbatan qadrsizlanadi. 
3.
Milliy valuta oltin va zargarlik buyumlariga nisbatan qadrsizlanadi.
Inflatsiyani yuzaga keltiruvchi sabablarni 2 guruhga ajratish mumkin: 
1.
Pullik omillar. Bunga davlat budjeti defetsitini qoplash maqsadida naqd pullarni emissiya 
qilish tijorat banklari tomonidan iqtisodiyotga nihoyatda katta miqdorda kreditlar berilishi, 
fuqorolarning xorijdan o’tkazayotgan pul o’tkazmalari, markaziy bankning kurs siyosati kabi 
omillar kiradi.

---

259
2.
Pul bo’lmagan omillar. Bunga tabii
y manopoliyalar mahsulotlari va xizmatlarining 
o’sishi, Davlatning iqtisodiy siyosatining o’zgarishi, tashqi iqtisodiy faoliyat kabi omilar kiradi.
Inflatsiya jiddiy ijtimoiy oqibatlarni yuzaga keltiradi. Bular ichida eng muhimlari ishsizlik 
darajasini oshishi, aholining real daromadlarining pasayisi va aholini mulkiy jihatdan 
tabaqalanishi hisoblanadi.
Inflatsiya iqtisodiy oqibatlarga ham ega. Inflatsiya davlat budjeti defetsitining ortishiga, iqtisodiy 
o’sishning sekinlashishiga, investitsiya meyorining pasayishiga sabab bo’ladi.
L. Katao va M. Terronza 107 ta mamlakat miqyosida 1960- yildan 2001-
yilgacha bo’lgan 
davrda Inflatsiya va davlat budjeti defetsiti o’rtasidagi bog’liqlikni o’rganishgan. Ular Inflatsiya 
darajasi yuqori bo’lgan davlatlarda Inflatsiya va defetsit o’rtasida to’g’ridan to’g’ri bog’liqlik bor 
degan xulosaga kelishgan. Inflatsiyaning o’rtacha yillik darajasi 50 % bo’lgan davlatlarda davlat 
budjeti defetsitining YaIMga nisbatan 1 % punktga qisqarishi Inflatsiyani 8.75 % li punktga 
pasayishiga olib keladi. 
Tarix, haqiqatan ham bu 
so’zning
mohiyati har tomonlama xavfli ekanligini 
ko’rsatdi
. 
Chunki inflyatsiya qandaydir alohida olingan bozorda tovarlar va xizmatlar narxining 
o’sishidangina
iborat 
bo’lmasdan
, bu umumiqtisod uchun xavfli hodisadir. Inflyatsiya 
so’zining
iqtisodiy mohiyati 
–
muomalada mavjud 
bo’lgan
tovarlar va ularning bahosiga nisbatan 
ko’p
pul 
chiqarish degan 
ma’noni
anglatadi.
Iqtisodiyotda inflyatsiyaning yakuni tovarlar bahosining 
o’sishiga
, qoniqtirilmagan, lekin 
qisman 
to’lanishi
mumkin 
bo’lgan
talablarning vujudga kelishiga olib keladi. Odatda, 
inflyatsiyaning bu turi 
–
klassik inflyatsiya deb yuritiladi.
Inflyatsiya 
so’zi
AQShning Shimoliy va Janubiy shtatlari 
o’rtasida
fuqarolar urushi 
bo’lganda
muomalaga juda 
ko’p
miqdorda (450 mln. grin bek) 
qog’oz
dollar chiqarilgan vaqtdan 
boshlab 
qo’llanila
boshlagan. Ularning sotib olish qobiliyati ikki yildan keyin 50 foizgacha tushib 
ketgan. Agar tarixga 
e’tibor
beradigan 
bo’lsak
, urush va boshqa ofatlar sababli davlat 
xarajatlarining oshib ketishi inflyatsiya bilan uzviy 
bog’liq
. Masalan, Angliyada kuchli inflyatsiya 
XIX asrning boshida Napoleon bilan urush davrida, Frantsiyada frantsuz revolyutsiyasi davrida, 
Rossiyada XIX asrning 
o’rtalarida
namoyon 
bo’lgan
. Germaniyada juda yuqori 
sur’atlardagi
inflyatsiya 1923 yillarda 
bo’lib
, muomaladagi pul massasi 496 kvintillion markagacha etgan va 
pul birligi trillion marta qadrsizlangan. Bu tarixiy misollar shuni 
ko’rsatadiki
, inflyatsiya hozirgi 
davr jarayoni 
bo’lmasdan
, tarixan mavjud 
bo’lgan
jarayondir. 
Hozirgi davr inflyatsiyasi, 
o’tgan
davr inflyatsiyasidan farq qiluvchi xususiyatlarga ega. 
Oldingi inflyatsiyalar vaqtinchalik 
bo’lib
, ular, odatda, urush vaqtida harbiy xarajatlarni qoplash 
uchun 
qog’oz
pullar chiqarilishi natijasida yuzaga kelgan. Biror daromad olmasdan turib, 
ya’ni
ishlab chiqarish va tovar aylanmasi 
sur’atlarini
oshirmasdan yoki bu 
ko’rsatkichlar
kamayib 
ketgan holda davlat tomonidan 
bo’ladigan
xarajatlarni moliyalashtirishning asosiy 
yo’llaridan
biri 
qog
’oz
pullarni muomalaga chiqarishdan iborat 
bo’lgan
. Natijada muomalaga chiqarilgan pullar, 
muomala uchun zarur 
bo’lgan
oltin miqdoridan oshib ketgan va pulning real qiymati uning 
nominal qiymatidan tushib ketgan, 
ya’ni
haqiqatda pul birligi 
o’zida
ko’rsati
lganidan kam oltin 
miqdorni ifoda qila boshlagan.
Oldingi inflyatsiyalarning yana bir xususiyati shundaki, ular 
ma’lum
davrda namoyon 
bo’lgan
. Hozirgi davr inflyatsiyasi esa, odatda, doimiy (xronik) xarakterga ega 
bo’lib
, 
xo’jalik
hayotining barcha sohalarini qamrab olishi, pul omillaridan tashqari boshqa iqtisodiy omillarga 
ta’sir
qilishi bilan farqlanadi.

---

260
Oxirgi yillarda inflyatsiya teztez uchrab turadigan jarayon 
bo’lib
, sifati ham 
o’zgarib
bormoqda. Buning sababi shundaki, hozirgi kunlardagi inflyatsiya: birinchidan, uzluksiz 
baholarning oshishiga; ikkinchidan, pul muomalasi qonunining buzilishi natijasida 
umumxo’jalik
mexanizmining ishdan chiqishiga olib keladi. XX asr inflyatsiyasining asosiy sababi tovar 
kamyobligigina 
bo’lib
qolmasdan, ishlab chiqarish va qayta ishlab chiqarishda inqirozlar 
mavjudligi bilan ifodalanadi.
Hozirgi davr inflyatsiyasi pul talabining tovar taklifidan oshishi natijasida pul muomalasi 
qonunining buzilishi, ishlab chiqarishga ketadigan xarajatlar 
salmog’ining
o’sishi
natijasida 
tovarlar bahosining oshishi va shu sababli pul massasining ortib borishi bilan ifodalanadi. 
Inflyatsiyaning asosiy sababi 
–
bu xalq 
xo’jaligining
turli sohalari 
o’rtasida
vujudga kelgan 
nomutanosiblikdir. Bu, avvalam
–
bor, 
jamg’arma
va 
iste’molchi
o’rtasidagi
talab va taklif, 
davlatning daromadlari va xarajatlari 
o’rtasidagi
muomaladagi pul massasi va 
xo’jaliklarning
naqd 
pulga 
bo’lgan
talabi 
o’rtasidagi
nomutanosibliklardan iboratdir.
Inflyatsiyani yuzaga keltiruvchi omillarga qarab, uning sabablarini ichki va tashqi 
sabablarga 
bo’lish
mumkin. 
Inflyatsiyaning ichki omillari monetarpul siyosati bilan va 
xo’jalik
faoliyati bilan 
bog’liq
turlarga 
bo’linadi
. 
Xo’jalik
faoliyati bilan 
bog’liq
omillar bu 
xo’jalikdagi
va iqtisodiyotdagi 
mutanosiblikning buzilishi, ishlab chiqarishda yakka hukmronlikka 
yo’l
qo’yish
, iqtisodiyotning 
davriy rivojlanishi, investitsiyalashda nomutanosiblik, baholarni tashkil qilishda davlatning yakka 
hokimligi, kredit siyosatining 
noto’g’ri
olib borilishi va boshqalar hisoblansa, pul bilan 
bog’liq
omillarga davlat moliyasi sohasidagi inqrozlar; davlat byudjetning taqchilligi, davlat qarzlarining 
o’sishi
, pul emissiyasi, pul muomalasi qonunining buzilishi, kreditlashda avtomatizmga 
yo’l
qo’yish
va boshqalar kiradi.
Inflyatsiyaning tashqi omillariga jahon iqtisodiyotida 
bo’lgan
krizislar, (xom ashyo, 
yoqilg’i
, valyuta 
bo’yicha
) davlatning valyuta siyosati, davlatning boshqa davlatlar bilan tashqi 
iqtisodiy faoliyati, oltin va valyuta zaxiralari bilan 
bo’ladigan
noqonuniy operatsiyalar va 
boshqalar 
bo’lishi
mumkin.
Xulosa qilib aytganda, ijtimoiy ishlab chiqarish rivojlanishida yuzaga keluvchi 
disproportsiyalar sababli tovarlar va xizmatlar bahosining umumiy yoki 
to’xtovsiz
o’sishi
natijasida pul muomalasi qonunining buzilishi va pul birligining qadrsizlanishiga inflyatsiya deb 
aytiladi. 
Inflyatsiya quyidagi shakllarda namoyon 
bo’ladi
:
–
tovar va xizmatlar bahosining uzluksiz va tartibsiz 
o’sib
borishi natijasida pulning 
qadrsizlanishi va uni sotib olish qobiliyatining tushib borishi;
–
chet el valyutasiga nisbatan milliy valyuta kursining tushib ketishi;
–
milliy pul birligida oltin narxining oshib borishi va boshqalar.
Ba’zi
bir iqtisodchilarning
1
fikricha, inflyatsiya 
–
bu barcha tovarlar baholarining oshishini 
bildirmaydi. Inflyatsiya juda tez 
o’sgan
taqdirda ham ayrim tovarlar bahosi barqaror 
bo’lib
qolishi, 
boshqalariniki tushishi ham mumkin ekan. Bunday xulosalar 7080 yillarning inflyatsiyasiga mos 
kelishi mumkin. 
Albatta, inflyatsiya davrida baholarning oshishi doim bir xil 
sur’atlarda
bo’lmasdan
, sakrab 
turadigan 
bo’lishi
mumkin. Lekin 
ba’zi
tovarlar bahosining tushishi yoki barqaror 
bo’lib
turishi, 
1
Кэмбелл Р., Макконел, Стенли Л. Брю
. 
Экономикс
–
М.: 1993 г. с. 163
. 
Жўраев Т.Т., Жўраев А.Д. Пул капитал ва хазина моллари бозори. Молия, кредит
-
банк тизими ва давлатнинг 
солиқ
сиёсати
.
–
Т
.: 1994 
й
.

---

261
XX asrning inflyatsiyasi uchun mos, deb 
to’liq
ishonch bilan uqtira olmaymiz. 
Ba’zida
davlat 
aralashuvi bilan aholi iste
’moli
uchun zarur 
bo’lgan
ayrim bir tovarlar bahosini 
ma’lum
davrda 
barqaror ushlab turish mumkin, ammo inflyatsiyaning kuchayib borishi shu tovarlar baholarining 
ham oxir oqibatda oshishiga olib keladi. Bizning fikrimizcha, baholar oshishi 
to’g’risida
gapirganda, inflyatsiya darajasida baholar oshishi va umuman baholar oshishi tushunchalarini 
to’g’ri
talqin qila olish kerak. Masalan, hamma vaqt ham 
ba’zi
tovarlar bahosining oshishi 
inflyatsiyani anglatmasligi mumkin. Tovarlar bahosi oshishi inflyatsiya 
bo’
lmagan davrda, oltin 
pul muomalasi sharoitida ham 
bo’lishi
mumkin.
Xalqaro amaliyotda bozorda tovarlar va xizmatlar bahosining 
o’sib
borishiga 
ko’ra
inflyatsiya bir necha turlarga ajratilib 
o’rganiladi
. 
1.
Sudraluvchi inflyatsiya. Baholarning 
o’rtacha
yillik 
o’sishi
510% dan oshmaydi. 
Inflyatsiyaning bu turi 
ko’proq
rivojlangan mamlakatlarga xos 
bo’lib
, mamlakat iqtisodiy 
rivojlanish darajasiga qarab baholar oshishi 34% atrofida ham 
bo’lishi
mumkin. Bu inflyatsiya 
aksincha ishlab chiqarishni yanada rivojlantirishni 
rag’batlantiruvchi
omil sifatida namoyon 
bo’lishi
mumkin. Pul qiymatining barqarorligidagi 
o’zgarish
sezilmasligi mumkin. 
2.
Shiddatli inflyatsiya. Baholarning 
o’rtada
yillik 
o’sishi
10100% (
ba’zida
200% gacha) 
bo’lishi
mumkin. Inflyatsiyaning bu turi rivojlanayotgan mamlakatlarda 
ko’proq
uchraydi.
 
3.
Giperinflyatsiya. Baholarning o’sish sur’atlari yiliga 200% dan oshib ketadi. Bu 
inflyatsiya mamlakatlar iqtisodiy rivojlanishining inqirozli davriga mos keladi va u iqtisodiyot 
tarkibiy qismlarining o’zgarishi bilan bog’liq. Hozirgi davrda XVF baholar oyiga 50% dan oshgan 
vaqtda bu giperinflyatsiya, deb qabul qilgan. Giperinflyatsiya davrida baholar kun sayin oshib 
boradi va baholar bilan ish haqi o’rtasidagi farq juda yuqori bo’ladi. Aholining yashash sharoi
ti 
qiyinlashadi, korxonalar faoliyati yomonlashadi. 
Xo’jalik faoliyati va bozor faoliyatida 
naturallashtirish avj oladi. 
 
Inflyatsiyaning kelib chiqish sabablariga 
ko’ra
uning ikki toifasini ko’rsatish mumkin: 
talab inflyatsiyasi va ishlab chiqarish bilan 
bog’liq inflyatsiya (taklif inflyatsiyasi).
Talab inflyatsiyasi. Inflyatsiyaning bu an’
anaviy turi talab oshib ketganda yuzaga keladi. 
Ishlab chiqarish sohasi aholining talabini to’la qondira olmaydi, taklifga
nisbatan talab oshib ketadi. 
Natijada tovarla
r bahosi o’sadi. Kam miqdordagi tovarlarga ko’p pul massasi to’g’ri keladi.
Talab inflyatsiyaning yuzaga kelish sabablari quyidagilardan iborat: 
a) 
harbiy xarajatlarning o’sishi va iqtisod
iyotning militarlashuvi. 
Harbiy texnika sotib olish va boshqa harb
iy xarajatlarni qoplash bilan bog’liq bo’lgan 
jarayonlar muomala uchun keragidan ortiqcha pul chiqarishning omili hisoblanadi; 
b) davlat qarzlarining 
o’sishi
va byudjet taqchilligining mavjudligi. 
Byudjet taqchilligi, odatda, zayomlar chiqarish yoki banknotalarni emissiya qilish 
yo’li
bilan qoplanadi. Bu, 
o’z
navbatida, 
qo’shimcha
muomala vositalari 
bo’lishiga
, 
qo’shimcha
talab 
yuzaga kelishiga olib keladi. 
O’zbekistonda
byudjet taqchilligi yuqoridagidan tashqari, 1996 
yildan boshlab davlat qisqa muddatli majburiyatlarini (DQMO) sotish orqali ham qoplanmoqda;
v) xalq 
xo’jaligiga
ortiqcha kreditlar berish natijasida muomalada kredit bilan 
bog’liq
muomala vositalari yuzaga keladi. Bular tovar va xizmatlarga 
bo’lgan
talabni oshiradi. 
g) chet el valyutasining mamlakatga kirib kelishi va uning milliy valyutaga almashinuvi 
natijasida, muomalada pul massasi ortib boradi, milliy pulga nisbatan chet el valyutasining qadri 
oshadi; 

---

262
d) xalq 
xo’jaligining
etakchi tarmoqlarini keragidan ortiqcha investitsiyalash ham aylanmaga 
qo’shimcha
pul ekvivalentlarini chiqarishga olib keladi.
Shunday qilib, talab inflyatsiyasi umumiy talabning 
o’sishi
natijasida baholar 
o’sishi
bilan 
namoyon 
bo’ladi
. 
2. Inflyatsiyaning sotsial iqtisodiy oqibatlari. Pul muomalasini barqarorlashtirish va 
inflyatsiyani bartaraf qilish 
yo’llari
.