Xudoyberganova zarofat zahidovna xojibekova zilola shavkat qizi

Ishlab chiqarish bilan 
bog’liq
 (taklif) inflyatsiya 
Bu inflyatsiyaning sabablari quyidagilar 
bo’lishi
mumkin: 
a) har xil jarayonlar va tarkibiy 
o’zgarishlar
tufayli mehnat unumdorligining pasayishi 
natijasida mahsulot ishlab chiqarishga ketgan xarajatlar oshadi. Umuman, xalq 
xo’jaligi
bo’yicha
ishlab chiqarish hajmi, binobarin, tovarlar 
bo’yicha
taklif qisqaradi va tovarlar bahosi oshadi. 
Korxonalarning foyda hajmi qisqaradi. 
b) har xil yangi xizmat turlari paydo 
bo’ladi
, kam mehnat unumdorligida yuqori ish haqi 
olishga imkoniyat 
tug’iladi
. Natijada tovar va xizmatlarga 
bo’lgan
baho oshib boradi.
v) aholini ijtimoiy jihatdan himoyalash maqsadida ish haqining oshishi, tovarlar bahosining 
oshishiga olib keladi va yana ish haqi oshadi va h.k. Bu zanjir uzluksiz davom qilish mumkin.
Inflyatsiyada nafaqat chakana baho, balki ulgurji baho ham oshib boradi. 
G’arb
mamlakatlarida inflyatsiyaning asosiy 
ko’rsatkichi
qilib chakana baholarning 
o’zgarishi
(oshishi) 
qabul qilingan. Agar 
ma’lum
davrda baholar ikki marta oshsa, pul ham ikki marta qadrsizlangan 
deb hisoblanadi.
Chakana baholar 
o’sishini
hisoblash maxsus davlat organlari tomonidan aniqlanadigan 
baholar indeksiga asoslanadi. Baholar indeksini hisoblashning bos
hlang’ich
nuqtasi sifatida (yuz 
foiz deb) bazis yili olinadi va joriy yilda baholar 
o’zgarishi
, 
o’rtacha
yillik 
o’sish
sur’ati
hisoblanishi mumkin.
Baholar indeksi bu joriy yildagi tovarlar va xizmatlar bahosi 
yig’indisi
, 
ya’ni
tovarlar 
bozor savati bahosining shu tovar va xizmatlarning bazis yildagi umumiy bahosi, 
ya’ni
bozor 
savati bahosiga nisbati sifatida aniqlanishi mumkin. Yuqoridagi fikrni quyidagi formula orqali 
ifoda qilish mumkin. 
Baholar indeksini hisoblashda 
iste’mol
tovarlar bahosining indeksi katta ahamiyatga ega. 
Baholar indeksi turli usullarda baholar darajasini solishtirishga imkon beradi. Joriy yildagi baholar 
indeksi bazis yildagi baholar indeksiga nisbatan oshishi inflyatsiya 
–
«
Baholar darajasining 
oshishi
»
dan, baholar indeksining kamayishi
–
deflyatsiya
–«
Baholar darajasining kamayishi
»
dan 
dalolat beradi. 
Iste’mol
tovarlar bahosi indeksidan tashqari 
ba’zi
guruh tovarlar va xizmatlar, 
masalan: kiyim, oyoq kiyimlar, transport, uy joy xizmatlari va boshqalar 
bo’yicha
baholar 
indekslarini hisoblash mumkin. 
Baholar indeksiga asoslanib, inflyatsiya 
sur’atlarini
aniqlash mumkin. Buning uchun joriy 
yil baholar indeksidan bazis davr baholar indeksini chegirib, bazis davr baholar indeksiga 
bo’lamiz
. Masalan, 2005 yilda 
iste’mol
tovarlarning baho indeksi 110, 2007 yilda 140 
bo’lsa
, 
2007 yilda inflyatsiya 
sur’ati
quyidagicha aniqlanadi: 
140 110 
Inflyatsiya = x 100 = 27,27% 
sur’ati
110
Demak, 2007 yilda inflyatsiyaning 
o’sish
sur’atlari
taxminan 27,3% teng 
bo’ladi
.

---

263
Inflyatsiyaning 
o’sish
sur’atlari
to’g’risida
gapirganda, uning rivojlanishini son jihatdan 
aniqlanishning boshqa 
yo’li
ham mavjud. Bu usul 
«70 
lar qoidasi
» 
deb ataladi. Agar har yillik 
inflyatsiya darajasi 
ma’lum
bo’lsa
, baholar ikki karra oshishi uchun necha yil kerak ekanligini 
aniqlash mumkin. Buning uchun 
«70» 
ni har yilgi inflyatsiya darajasiga 
bo’lish
kerak. Masalan, 
inflyatsiyaning har yillik darajasi 5% 
bo’lsa
, baholar darajasi 14 yildan keyin ikki marta oshishi 
kerak. Agar har yillik inflyatsiya darajasi 20% 
bo’lsa
, baholar darajasi 3 yildan keyin ikki marta 
oshishi kerak.
Shuni 
ta’kidlash
kerakki, bu usul hamma vaqt ham, masalan, inflyatsiyaning 
o’sish
sur’atlari
yuqori, (har kuni, oyda 
o’zgarib
boradigan) 
bo’lsa
, qulay hisoblanmaydi
. «70 
lar 
qoidasi
» 
aholi 
jamg’armalarining
, real yoki milliy mahsulot hajmining ikki marta oshishi uchun 
necha yil kerak ekanligini 
to’g’ri
aniqlab berishga imkon beradi. 
Pulning qadrsizlanish darajasi turli mamlakatlarda har xil 
bo’lishi
mumkin. Inflyatsiya 
darajasi rivojlangan mamlakatlarda pastroq va tez 
o’tishi
kuzatilsa, iqtisodiy jihatdan kam 
rivojlangan mamlakatlarda uning darajasi yuqori, surunkali va 
«
davolash
» 
ham 
ko’proq
vaqt talab 
qilishi mumkin. Masalan, 1971 1984 yillarda baholarning 
o’sish
sur’atlarini
oladigan 
bo’lsak
, u 
rivojlangan mamlakatlarda 4,9% dan (Germaniya), 71% (Jazoir) gacha 
bo’lsa
, rivojlanayotgan 
mamlakatlarda 8,5% dan (Hindiston), 153% ga (Argentina) etgan. Inflyatsiyaning namoyon 
bo’lishi
har bir mamlakat iqtisodiyotining rivojlanish darajasiga, milliy 
xo’jalik
faoliyatiga va 
xususiyatiga, milliy 
an’analariga
, mintaqaviy, iqtisodiy va siyosiy rivojlanish xususiyatlariga 
bog’liq
. 
Rivojlangan mamlakatlarda inflyatsiyaning sharoit va omillari har xilligini hisobga olib uni 
quyidagi guruhlarga 
bo’lish
mumkin.
Birinchi guruhga rivojlanayotgan Lotin Amerika mamlakatlari Argentina, Braziliya, Peru 
kabilar kiradi. Bu davlatlarda surunkali davlat byudjeti taqchilligi, iqtisodiy muvozanatning 
yo’qligi
asosiy va aylanma 
mablag’lar
qiymatining doimo indeksatsiya qilinishi, milliy valyuta 
kursining chet el valyutasiga nisbatan tushib borishi pul qadrsizlanishining omillari hisoblanadi. 
Bu mamlakatlarda surunkali byudjet taqchilligini emissiya 
yo’li
bilan moliyalashtirish 
natijasida yillik pul qadrsizlanishi bir necha ming foizga etishi kuzatilgan. 
 
Argentina, Chili kabi mamlakatlarda inflyatsiya pul qadrini emirib tashlashi natijasida 
biror tovarni sotib olish uchun bir necha million pul birligi zarur 
bo’lgan
. 
1983 yilning iyunigacha, 
ya’ni
muomalada eski peso 
bo’lganda
, Argentinada bir juft tufli 
etti million peso, engil mashina sotib olish uchun bir necha milliard peso kerak 
bo’lgan
. 
Bu hol hisobkitoblarni olib borishda, pul muomalasida juda katta qiyinchilik 
tug’dirgan
. Bir 
necha marta 
o’tkazilgan
denominatsiyalar pul qadrsizlanishini 
to’xtatishga
asos 
bo’la
olmagan. 
Lotin Amerikasi mamlakatlarida 
bo’lgan
inflyatsiya darajasini baholar indeksidan ham 
ko’rish
mumkin. Bu mamlakatlarda baholar indekslari bir necha sonlardan iborat 
bo’lgan
. Masalan, 
Chilida 19711984 yillarda baholar indeksi 842162 yoki bu 
ko’rsatkich
shu yillarda baholar 8,4 
ming marta oshganini, Argentina uchun shu indeks 436432250, bu baholar 436 ming marta 
oshganini bildiradi. Yuqoridagi jadval 
ma’lumotlari
ko’rsatib
turibdiki, 1990 yilda Nikaraguada tovarlar 
bahosi 8500%, Peruda 8291,5%, Braziliyada 2359,9% ga oshgan.
Ikkinchi guruh mamlakatlar 
–
Kolumbiya, ekvador, Venesuela, eron, Suriya kabi 
mamlakatlarda ham iqtisodiy muvozanatning 
yo’qligi
, moliyaviy siyosatdagi kamchiliklar
taqchillikni moliyalashtirish, xalq 
xo’jaligiga
ko’p
kreditlar ajratish inflyatsiyaning mavjud 
bo’lishini
ta’minlamoqda
. Bu mamlakatlarda inflyatsiya shiddatli xarakterga ega 
bo’lib
, 

---

264
baholarning yillik 
o’sishi
3040% atrofida, 
ba’zida
undan yuqori 
bo’ladi
. Inflyatsiya 
sur’atiga
qarab 
jamg’armalar
, 
to’lovlar
bo’yicha
indeksatsiya 
o’tkazib
boriladi, ishsizlik oshib bormoqda. 
Uchinchi guruhga Hindiston, Indoneziya, Pokiston, Tailand, Filippin kabi mamlakatlar kiradi. 
Bu mamlakatlarda cheklangan iqtisodiy muvozanat mavjud 
bo’lib
, eksportdan valyuta tushumi 
ancha yuqori. Yillik inflyatsiya 
sur’ati
520% atrofida va qisman indeksatsiya 
o’tkazilib
turiladi.
To’
rtinchi guruh davlatlar 
–
Singapur, Malayziya, Janubiy Koreya, Bahrayn, Arabistonda 
–
iqtisodiy 
muvozanatning mavjudligi inflyatsiya 
sur’atlarining
sustligini 
ko’rsatadi
. Bu mamlakatlardagi inflyatsiya 
26%ni tashkil qiladi va buni sudraluvchi inflyatsiya deb atash mumkin. 
Bu mamlakatlarda tovarlar va xizmatlar bahosi oshishi ustidan qattiq nazorat olib boriladi. 
Ishsizlik boshqa mamlakatlarga nisbatan kam, iqtisodiyoti rivojlangan bozor sharoitida 
boshqariladi. Eksport hajmi va chet el valyutasi tushumining yuqoriligi, inflyatsiyaning oldini 
olishda muhum ahamiyatga ega omil hisoblanadi.
O’zbekistondagi
inflyatsiya bu mustaqillik tufayli vujudga kelgan inflyatsiya emas. 
Tarixan bu inflyatsiya sobiq SSSR da yuzaga kelgan. Bu inflyatsiyaning umumiy iqtisodiy sababi 
davlat boshqaruvida iqtisodiyotga nisbatan siyosatga 
ko’p
e’tibor
berilganidadir. Natijada ishlab 
chiqarish 
sur’
atlari tushib ketdi. Tovar kamyobligi yashirin jarayon 
bo’lib
, tovarlarni ishlab 
chiqarish uchun 
ko’p
xarajat qilinsada (xom ashyolarning narxi yuqoriligi tufayli), tovarlar past 
bahoda sotilgan. Farq davlat byudjetidan qoplangan. 1992 yilning boshidan erkin baholarga 
o’tish
natijasida (oziqovqat va 
yoqilg’i
resurslardan tashqari) inflyatsiya yuzaga chiqdi va tez 
sur’atlar
bilan rivojlanib ketdi.
Shu tufayli 
O’zbekistondagi
inflyatsiya sobiq SSSR davrida yuzaga kelgan inflyatsiyaning 
qoldig’idir
va uni davolash uzoq vaqt talab qiladi. 
Sobiq SSSRda, jumladan, 
O’zbekistonda
90 yillardagi inflyatsiyaning asosiy sabablari: 
–
iqtisodiy muvozanatning 
yo’qligi
, ishlab chiqarish 
sur’atlarining
tushib ketishi;
–
mahsulotlar sifatining, mehnat unumdorligining pastligi; 
–
ishlab chiqarishda xarajatlar 
salmog’ining
oshib ketishi, behuda sarflar, iqtisodiy 
tamoyillarga rioya qilmaslik va boshqalar hisoblanadi. 
Bundan tashqari, rivojlangan bozor sharoitiga 
o’tmasdan
turib, baholarning erkinlashuvi, 
tovar massasi ustidan 
ba’zi
bo’limlarning
yakka hukmronlik 
o’rnatishi
, baholarni xohlagacha 
boshqarish, kredit, moliya siyosatlarini 
noto’g’ri
olib borish, iqtisodiyotning 
«
dollarlashuvi
», 
«
milliy valyuta hududi
»
ning emirilishi, valyuta tushumlari va milliy boylikning chetga oqib 
ketishi va boshqalar inflyatsiya jarayonining yana rivojlanishiga olib kelgan. 
Inflyatsiya jamiyatning rivojlanishiga salbiy 
ta’
sir 
ko’rsatadi
. 
1.
Mamlakat iqtisodiy ahvolini tang holga olib keladi: 
–
ishlab chiqarish hajmi tushib ketadi va baholarning oshib borishi ishlab chiqarish 
istiqbollariga 
to’g’
anoq 
bo’ladi
. 
–
kapitalning asosiy qismi ishlab chiqarishdan savdo (muomala) sohasiga, vositachilik 
sohasiga oqib 
o’tadi
. Chunki ishlab chiqarishdan 
ko’ra
, savdo sohasidagi kapital tezroq va 
ko’proq
foyda keltiradi; 
–
baholarning 
o’zgarib
turishi olibsotarlikni rivojlantiradi, arzon vaqtida olib, qimmat 
bo’lganda
sotish 
jarayoni, tovar zaxiralarini yashirish jarayonlari avj oladi; 
–
kredit berish jarayonlari cheklangan 
bo’ladi
. Qarz oluvchilar 
ko’payadiyu
, qarz beruvchilar 
soni qisqaradi, chunki qarz bergan yutqazishi mumkin; 
–
davlatning moliya resurslari qadrsizlanadi va h.k.

---

265
1.
Aholining kam daromad oluvchi qismining ijtimoiy ahvoli yomonlashadi. Ularning real 
daromadlari kamayadi. Nominal daromadning baholar o’sishidan tushishi natijasida aholining 
turmush darajasi pasayadi. Ayniqsa, nafaqa, davlat tashkilotlaridan maosh oluvchilarning ahvoli 
qiyinlashishi mumkin. Inflyatsiya aholi jamg’armalarining qadrsizlanishiga olib keladi. 
Inflyatsiya 
aholi 
ba’zi
qatlamlarining (savdosotiq sohasida) boyishiga olib keladi.
Davlat aholining daromadlar darajasini tenglashtirish maqsadida daromad va soliqlarni 
indeksatsiya qilib boradi.