Xudoyberganova zarofat zahidovna xojibekova zilola shavkat qizi

 
9-
rasm. To’lov t
alabnomalari 
bo’yicha hisob
-kitoblardagi hujjatlar aylanishi
49
 
1. Maqsulot jo’natuvchi korxona bilan maqsulot oluvchi korxona o’rtasida xo’jalik 
shartnomasi tuziladi. 
2. Maqsulot jo’natuvchi korxona maqsulot oluvchi korxonaga tovar jo’natadi.
3. Maqsulot jo’natuvchi korxona o’ziga xizmat ko’rsatuvchi bank bo’limiga to’lov 
talabnomasi va tovar-transport hujjatlarini taqdim qiladi. 
4. Maqsulot jo’natuvch
i korxona banki maqsulot oluvchi korxona bankiga pochta yoki 
kurerlar orqali hujjatlarni jo’natadi.
5. Maqsulot oluvchi korxona banki kelib tushgan to’lov talabnomasini akseptlash uchun 
maqsulot oluvchi korxonaga beradi.
6. Korxona o’z bankiga akseptlanga
n talabnomani taqdim etadii. 
7. Maqsulot oluvchi korxona banki talabnomada ko’rsatilgan summani
to’lovchi korxona 
hisob varag’idan chegirib, talabnoma bo’yicha to’lovni amalga
oshiradi. 
8. Maqsulot oluvchi korxona banki hisob Markaziga to’langan elektron
t
o’lov talabnomasini 
modem orqali jo’natadi.
49
O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki ma’lumotlari asosida tuzildi
Hisob kitob 
markazi (9) 
To’lovchi 
(mol 
oluvchi) 
) 
To’lovchining 
banki (7) 
Pul oluvchining 
banki (10) 
Pul oluvchi (mol 
sotuvchi) 
1 
2 
 
6 
3 
4 
5 
8 
 
1
1 

---

201
9. H
isob Markazi elektron to’lov tizimi orqali to’langan talabnomani
maqsulot sotuvchi 
korxona bankiga o’tkazadi.
10. Maqsulot sotuvchi korxona banki talabnoma summasini maqsulot sotuvchi korxonaning 
hisobvarag’iga o’tkazadi.
11. To’lovning kelib tushganligini 
habar qilish uchun kompyuterda chiqarilgan elektron 
to’lov talabnomasining ikkinchi nusxasini
hisobvaraqdan ko’chirma bilan birgalikda maqsulot 
sotuvchi korxonaga topshiradi. 
Naqd pulsiz hisob-kitoblarning b
oshqa shakllari kabi to’lov talabnomasi bo’yicha hisob
-
kitoblar xam ma’lum bir afzallik va kamchiliklarga ega. To’lov talabnomalari bilan hisob
-
kitoblarnig afzalliklari quyidagilardan iborat: 
1) Maqsulot sotuvchi bilan maqsulot oluvchi tomonlar bir-birini 
o’zaro nazorat qilishga 
kulay.
2) Maqsulot oluvchiga tovarni jo’natish kechiktirilmaydi.
3) Mol jo’natuvchi bilan hisob
-
kitob qilish uchun maqsulot oluvchining mablag’ini aloxida 
hisobvaraqda deponent qilib ko’yish talab etilmaydi, ya’ni to’lovchining mablag’lari biror 
muddatga oborotdan tashqariga chiqib ketmaydi. 
4) To’lovchiga taqdim etilgan hujjatlar asosida mol etkazib beruvchining shartnoma shartlari 
.ay darajada bajarilishini tekshirish huquqi beriladi, shu bilan birga shartnoma shartlaridan biri 
bu
zilgan holda to’lov to’lashdan bosh tortish huquqiga ega bo’ladi.
5) Mol oluvchi hisob varag’idan akseptsiz talabnomalar bo’yicha mablag’larning majburiy 
olinishi maqsulot etkazib beruvchi yoki xizmat ko’rsatgan tomon manfaatlariga mos keladi.
To’lov talabnomasi bo’yicha hisob
-kitoblarning kamchiliklari quyidagilar: 
1. Maqsulot sotuvchi korxonaga to’lovning o’z vaqtida o’tkazilishi kafolatlanmaydi.
2. To’lov o’tkazilishi bilan tovar jo’natilishi vaqtining bir
-biriga mos kelmasligi. 
3. To’lov talabnomasi bo’
yicha hisob-kitoblarda hujjatlar aylanishi 
to’lov topshiriqiga 
nisbatan uzo.roq davom etadii. 
Umuman, to’lov talabnomasi bo’yicha hisob
-kitoblarning ishlatilishi 
ko’p hollarda 
- 2-
kartotekadan o’z vaqtida to’lanmagan to’lov talabnomalarning
ko’payishiga sh
aroit yaratadi, 
chunki talabnoma bankka to’lov uchun kelib tushgan
vaqt
da to’lovchining hisobvarag’idan qar 
doim ham to’lovni amalga oshirish uchun
etarli pul mablag’lari bo’lmaydi. Kartotekaga qo’yilgan 
qar bir to’lov
talabnomasi respublika qal. xo’jaligi
debetorlik va kreditorlik qarzlarining 
oshganligidan dalolat beradi. Shu sababli, respublika banklari 
o’z mijozlarining kartotekadagi 
hujjatlari va ularni to’lash bo’yicha qanday
ishlar olib borilayotganini nazorat qilib turadilar. 
Hisob-kitoblarning akkreditiv shakli
to’lov oborotida juda kam ulushni tashkil etadii. Hisob 
–
kitoblarning akkreditiv shaklida mijozning (to’lovchining) topshirig’iga ko’ra mablag’larni 
oluvchi foydasiga to’lovni amalga oshirish uchun mablag’ ma’lum muddatga deponentlanadi. 
Akkreditiv-
mijozning topshiriqiga ko’ra shartnoma bo’yicha uning kontrogenti foydasiga 
berilayotgan bankining shartli pul majburiyatidir. Unga ko’ra akkreditiv ochgan bank maqsulot 
etkazib beruvchiga to’lovni bajarishi yoki boshqa banklar tomonidan akkreditivda ko’zda tutilgan 
hujjatlar taqdim qilinganda va akkreditivning boshqa shartlari bajarilganda ularga bu to’lovlarni 
bajarish uchun vakolat berishi mumkin.
Akkreditiv bilan hisob 
–
kitoblarning ijobiy jihati shundaki, korxona jo’natgan tovar va
ko’rsatgan xizmatlari uchun to’lov kafolatlanadi. Shu bilan birga aytish lozimki, akkreditiv bilan 
hisob 
–
kitoblarda mol sotib oluvchi korxonaning mablag’lari ma’lum muddatga o’z ixtiyoridan 
chiqib ketadii.
Naqd pulsiz hisob-kitoblarning akkreditiv shaklinin
g o’z afzalligi,
shu bilan birgalikda, bir 
qator kamchiliklari mavjud. Akkreditiv shakli 
bo’yicha hisob
-kitob qilishning afzallik tomoni 
shundaki, maxsulot etkazib 
beruvchi uchun to’lov to’liq kafolatlangan bo’ladi. Hujjatlashtirilgan 
akkreditiv ning asosiy kamchiligi bu uning qimmatligidir. Germaniya banklari aholiga ochganligi 
uchun 1,2-
1,4% yevro oladi. O’zbekistonda esa akkreditiv summasi mijozning joriy hoisob 
raqamidan olinib alohida hisob raqamiga depozit qilinadi. 
Akkreditiv shaklining kamchiliklari esa quyidagilardan iborat: 

---

202
-
akkreditiv shakli bo’yicha hujjatlar aylanishi texnik jiqatdan
birmuncha qiyinroq; 
-
transportga qulay emas, akkreditiv ochilgan paytda yukni jo’natish uchun
tayyor transport 
bo’lmasligi mumkin, bu esa yuk jo’natishni kechikishiga
olib keladi; 
-
bu shaklda to’lovchining mablag’lari oborotdan qisman chetlashadi, boshqa
hisob-kitoblar 
uchun bu mablag’lardan foydalanishga ruxsat etilmaydi;
-
akkreditiv bo’yicha odatda faqat bir mol etkazib beruvchi bilan hisob
-kitob qilinadi.