|
1-rasm. Qadimgi pul birligi
Agar Yevropa
da bolta juda keng tarqalgan to’lov vositasi hisoblansa, Russiyada iste’mol
mollari ayirboshlash vositasi sifatida juda keng tarqalgan.
Masalan, iste’mol tovarlar ichida
buqalar asosiy to’lov vositasi sifatida tan olingan. Barcha narsaning qiymati, hatto erlar ham
buqalar bilan o’lchangan.
Manbalarga ko’ra, Xitoyning Xuanxe provinsiyasida odamlar chorvachilik bilan
shug’ullangani bois,
bundan 4 ming yil oldin Xitoyda natural pullar sifatida buqalar, mayda to’lov
vositasi sifatida qo’ylar xizmat qilgan. Dehqonchilikning rivojlanishi natijasida bug’doy o’lchov
biriligi vositasida foydalanilgan. Bug’doyni uzoq saqlash imkoniyati bo’lmaganligi, u ma’lum
muddat o’tgandan so’ng buzilishi mumkinligi uchun kauralarning chig’onoqlari, tosh bolta va shu
kabi boshqa narsalardan pul vositasida foydalanilgan, 2
–
rasmga qarang.
2-rasm. Qadimgi pul birligi
Qadimda natural pullar turli ko’rinishda bo’lib, (2 –
rasmga qarang) ulardan to’lov vositasi
sifatida foydalanishga qator omillar ta’sir qilgan. Xususan:
–
odamlarning kunlik ehtiyoji uchun juda zarur bo’lgan buyumlar;
–
mamlakatning tabiiy iqlimi va geografik joylashuvi;
–
kamyob buyumlar va ularni etishtirishning murakkablik darajasi;
–
uzoqroq muddat davomida saqlash imkoniyatining mavjudligi.
Metall pullar
Kishilar o’rtasida ayirboshlash jarayonlarining tezlashuvi va mehnat taqsimotining
chuqurlashuvi ayirboshlash hajmining ortishiga olib keldi. Iqtisodiy munosabatlarning
takomillashuvi natijasida kishilar metalni kashf etdilar, undan turli xil mehnat qurollarini yasab
kundalik hayotida foydalandilar. Shu bilan birga, ushbu mehnat qurollari to’lov vositasi vazifasini
ham bajardi. Keyinchalik
esa metalldan tanga pullarni zarb qilish yo’lga qo’yildi. Bularning
barchasi ayirboshlash munosabatlari jarayonida foydalanib kelinayotgan natural pul shakllarini
metall pul shakliga o’tishiga zamin tayyorladi.
Metaldan yasalgan mehnat qurollarining to’lov
vositasi sifatida foydalanganligining
xususiyati shunda ediki, kishilar metaldan tayyorlangan bolta va shunga o’xshash narsalardan
to’lov vositasi sifatida foydalangan bo’lsada, ular boshqa maqsadda, ya’ni kundalik hayotda
foydalanish uchun yaratilgan edi. Masalan, kishilar metaldan yasalgan boltadan ayirboshlash
vositasi sifatida keng foydalangan, lekin u to’lov vositasini bajaradigan tanga ko’rinishiga ega
161
bo’lmagan. Odamlar stixiyali ravishda metalldan yasalgan boltani to’lov vositasi o’rnida
foydalanishgan.
Pulning natural ko’rinishidan metall tanga shakliga o’tishi, yuqorida ta’kidlanganlardan
tashqari quyidagi omillar muhim ahamiyat kasb etgan.
1.Kishilar metallarga turli shaklda ishlov berishni kashf etilishi.
Ta’kidlaganimizdek, bolta
va shunga o’
xshash temir qurollardan pul vositasi sifatida foydalanilgan, lekin ularni puldan
foydalnishning metall davri deb yurita olmaymiz. Chunki, ushbu mehnat qurollarining
funksiyalari boshqa bo’lgan. Kishilar metalni kashf qilganlaridan keyin oradan juda ko’p d
avrlar
o’tishi bilan unga ishlov berish yo’llarini o’rgandilar. Bu o’z –
o’zidan metall tangalarni zarb
etishga turtki bo’ldi.
2.Davlatchilikning paydo bo’lishi.
Metall kashf etilib, odamlarga unga ishlov berish yo’llari
ma’lum bo’lgandan so’ng, ma’lum hu
dud va qabilalar alohida kishilarning hukmronligi, xonligi
va qirolligi ostida boshqarila boshlandi. Bu o’z o’zidan o’sha davrning hukmroni, xoni yoki
qirolining maqieni oshirish, o’zining chegaralarini mustahkamlash va qonunlarini yuritish
zaruriyatini keltirib chiqardi. Bularning barchasi turli tasvirlar va yozuvlar tushirilgan tangalarni
zarb etishga asos bo’ldi.
3.Kishilar o’rtasida tovar ayirboshlash hajmining ortib borishi natijasida ushbu
jarayonning murakkablashuvi
. Masalan, dehqon bir qop bug’do
yni bitta boltaga ayirboshlashi
uchun temirchi kosibning hoxishi dehqonning hoxishiga mos kelishi lozim. Ya’ni mazkur holatda,
temirchining bir qop bug’doyga ehtiyoji bo’lishi kerak. Biroq, temirchiga bir qop bug’doy emas,
balki bitta qo’y kerak bo’lsa, u
holda dehqon bug’doyni qo’yga almashtirishi, so’ngra qo’yni
temirchiga olib kelib bitta boltaga almashishi zarur bo’lar edi. Ko’rinib turibdiki, kishilar o’rtasida
mehnat taqsimotining chuqurlashuvi va ayirboshlash hajmining ortishi natural pullarni to’lo
v
vositasi sifatidagi vazifasini amalga oshirish imkoniyatlarini chegaralab qo’ydi.
4. Natural shakldagi pullarni saqlash va olib yurishning qiyinligi.
Alabatta, o’sha paytlarda
pulning vazifasini bajargan bolta yoki boshqa mehnat qurollarini saqlash qiyin
bo’lmagan
bo’lsada, lekin ularni olib yurish va xavfsizligini ta’minlash odamlarga turli noqulayliklarni
keltirib chiqargan. Pulning vazifasini bajargan bug’doy, jun, qo’y yoki boshqa shunga o’xshash
narsalar esa vaqt o’tishi bilan buzilgan, o’zining dastlabki xususiyatini yo’qotgan. Shu bilan birga,
ularni olib yurish, ayniqsa saqlash ham odamlarga qo’shimcha tashvish keltira boshlagan.
Bularning barchasi natural pullar o’rniga metall pullarni muomalaga to’lov vositasi sifatida
kirib kelishiga zamin yaratdi.
Dastlab metall tangalar qora rangli temirlardan slitka ko’rinishida tayyorlangan bo’lsa,
keyinchalik to’rtburchak, uchburchak, yumaloq ko’rinishdagi tanga shaklini olgan.
3-rasm.
Vaqt o’tishi bilan temir tangalar o’rnini bronza, kumush va oltin e
galladi, 3
–
rasmga qarang.
Temir metallardan yasalgan tanga to’lov vositasini bajarganda ularning baho masshtabini
tanganing og’irligi bilan anqilangan. Keyinchalik bronza, mis va oltin tangalar to’lov vositasini
bajarganda esa baho masshtabi qimmatbaho met
allarning nafaqat og’irligi, balki ularning xossalari
orqali ham aniqlanadigan bo’ldi.
162
Muomalada metall tangalar, ayniqsa oltin tangalar pulning vazifasini bajarganda
iqtisodiyotda pul muomalasini tartibga solishga ehtiyoj bo’lmaydi. Chunki, qimmatbaho me
tallar
haqiqiy qiymatga ega bo’lgan asl pul hisoblanib, uning hajmi tovar massasasiga nisbatan
avtomatik tarzda tartibga solinib boriladi. Ya’ni, agar iqtisodiyotda tovar massasi oltin massasi
(qiymati)ga nisbatan kam bo’lsa muomaladagi ortiqcha oltin tang
alar boylik sifatida xazinaga
joylashtiriladi. Agar, aksincha, muomalada oltin tangalar massasi tovar massasiga nisbatan kam
bo’lsa boylik sifatida xazinaga joylashtirilgan mablag’lar muomalaga chiqarish orqali o’zaro
muvozanat ta’minlanadi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
