Xudayberganov Seydulla

Xudayberganov Seydulla
Muhammad Al - Xorazmiy nomidagi
Toshkent axborot texnologiyalari
universiteti nukus filiali
1 -kurs 10 03 guruhi talabasi

YOSHLARDA YUKSAK MA’NAVIY FAZILATLARNI SHAKLLANTIRISHDA ADABIYOT FANINING O‘RNI

Annotatsiya: Maqola yoshlarda yuksak ma’naviy fazilatlarni shakllantirishda adabiyot fanining o‘rni shuningdek, bolalar va o'smirlarda axloqiy tamoyillarni shakllantirish bo'yicha adabiyotlar haqida so‘z etilgan.

Kalit so‘zlar: badiiy adabiyot, ma'naviy-axloqiy tarbiya, tarbiya, ma’naviyat, mehnat, ilmiy yangiliklar.

Abstract: Today in our country there is a growing interest in the development of the Uzbek language, the teaching of the mother tongue. Therefore, this article focuses on the importance of mother tongue and literature science in the education of the perfect human being and the various fun games that can be organized in mother tongue and literature classes.

Keywords: education, spirituality, labor, scientific news, games.


Badiiy adabiyot mutolaasi, kitobxonlik faolligi jamiyat madaniy-axloqiy taraqqiyot darajasini ko‘rsatadigan muhim ko‘rsatkichdir. Maʼlumki, bugungi kunda “Taʼlim toʻgʻrisida»gi Qonun va “Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi”da ilgari surilgan masalalar jadal sur’atda umumtaʼlim maktablarida muvaffaqiyat bilan amalga oshirilmoqda. Qonun talablariga muvofiq taʼlim-tarbiya sifati va samaradorligini oshirish shu kunning talabi boʻlib qoldi. Bu maqsadni amalga oshirish oʻqituvchidan izlanishni, ijodkorlikni, oʻz ustida tinmay ishlashni talab qiladi. Hozirgi oʻquv jarayonida odatdagi dars usullaridan tashqari yangi texnologiya asosida noanʼanaviy darslarni tashkil qilish rivojlanib bormoqda. Oʻquvchilarda taʼlim olishga boʻlgan ijobiy intilish va ehtiyojni shakllantirish, oʻzaro bellashuv elementlarini joriy etish hamda oʻquvchilarda muntazam ravishda oʻqishga qiziqish uygʻotish maqsadida yangi zamonaviy pedagogik va axborot texnologiyalarini izlashda ijobiy faollikni oshirish zarur boʻlib qoldi. Taʼlim rivojining buguni va istiqboli bugun sinfda dars berayotgan oʻqituvchiga koʻp jihatdan bogʻliq. Zero, oʻqituvchi maktabda asosiy figura hisoblanar ekan, u oʻziga bildirilgan ishonch, yosh avlod tarbiyasidek murakkab, masʼuliyatli vazifani sidqidildan bajarmogʻi zarur. O'smirlarda axloqiy qadriyatlarni shakllantirishga alohida e'tibor qaratilgan zamonaviy maktab faoliyati, ularni insonparvarlik va odamlar orasida faol faol qilib tayyorlaydi. Zamonaviyning murakkabligiga qaramay jamiyatdagi ijtimoiy-madaniy vaziyat, insonparvarlik qadriyatlari, ta'lim mazmuniga xos xususiyatlar saqlanib qolgan, ya'ni o'smirlarni axloqiy tarbiyalashning asosi hisoblanadi. Adabiyot so‘z san’atidir. U inson qalbi va ruhidagi nozik tovlanish va ohanglarni ilg'ashga, ularni so‘z vositasida aks ettirishga intiladi. Eng oliy daraja, yuksak pog‘onalarga chiqa oladigan badiiy adabiyot namunalari insoniyatni to‘lqinlantiradigan, hayajonga soladigan o‘y-fikrlar, kechinmalar, orzu-umidlarni ifodalaydi. Dunyoda insonlar bir-birlariga o‘xshamaganlaridek, ularning qalb kechinmalari ham takrorlanmasdir. 0‘zbek adabiyoti tarixi inson ruhiy holatlarini mahorat bilan aks ettirgan durdonalarga boy. Ular hozirgi avlod ruhiyatida, qalbida ham hayajon uyg‘ota oladi, ularning m a’naviy boyishlariga tegishli hissa qo'sha oladi. Muhimi, ular faqat ma’rifiy bilimimizni oshirish bilan cheklanmay, ba diiy didimiz takomiliga, ma’naviy kamolotga xizmat qiladi. San’at turlari nihoyatda ko‘p va xilma-xildir. Tasviriy san’at, haykaltaroshlik, me’morchilik, teatr, kino, musiqa, raqs va badiiy adabiyot san’atning turlarini tashkil qiladi. Ularning barchasida yuksak badiiy ta’sirchan obrazlar yaratish ko‘zda tutilgan. Ammo ular ana shu yagona maqsadga turli- tuman yo‘llar bilan erishadi.Masalan,raqs harakatlar, tana a’zolarining ifoda imkoniyatlariga tayanadi. Musiqa tovushlar uyg'unligiga, tovushlarning hissiy ifodasiga bog‘liq. Tasviriy san’at uchun ranglarning o'zaro mutanosibligi alohida ahamiyat kasb etadi. Rassomga bo‘yoq va mo‘yqalam yordam beradi. Haykaltarosh esa xom material (tosh, ganch, yog‘och, metall) ga ishlov berish orqali go'zallik yaratadi. Adabiyot esa bu san’atlardan so‘z va ruhning beqiyos imkoniyatlari bilan farqlanadi. So‘zlar badiiy matnning yuzaga kelishiga omil boladi, ammo har qanday matn va so‘zlar badiiy adabiyotga daxldor bo‘lavermaydi. Buning uchun so‘z muayyan badiiy estetik vazifani bajarishi lozim. Shunga ko‘ra ham badiiy adabiyot voqea- hodisalarni yoki insoniy kechinmalarni bayon qilmaydi, balki ularni tasvirlaydi. Tasvir so‘zga tayanadi. So‘z sehr, mo'jiza bilan o‘ziga mahliyo qiladi, rom etadi.Shuning uchun go‘dak allaga,kichik yoshdagi bola ertakka, kattalar badiiy ijodning turli ko‘rinishlariga nihoyatda qiziqib qaraydilar, ularning olamiga kirib qolgach, o‘zlarini ham shu olamga mansub hisoblaydilar. Adabiyotning ta’sir kuchi nimada? U nimalarga bog‘liq? Buning uchun yirik so‘z san’atkorlari yaratgan ko‘plab durdona asarlarning xalq orasida alohida hurmat va e’tibor qozonganligini eslash joiz. 
Bugungi kunda yosh shaxsning ideallari va qadriyat yo'nalishlarining shakllanishiga turli xil omillar ta'sir ko'rsatmoqda. Axborot texnologiyalari jamiyatida oila, maktab, san’at, jumladan, badiiy adabiyot kabi ideallarni shakllantirishdagi an’anaviy kanallarning o‘rni asta-sekin o‘z ahamiyatini yo‘qotib, o‘z o‘rnini ommaviy kommunikatsiya kanallariga bo‘shatib bormoqda, degan fikr bor. Shunga qaramay, badiiy madaniyat insonning ichki ma'naviy dunyosiga sezilarli ta'sir ko'rsatishda davom etmoqda. San'at va adabiyot o'z-o'zini bilish, qadriyat yo'nalishlari va imtiyozlarini aniqlashning eng muhim vositasi bo'lib, unda yosh shaxsning dunyoqarashi shakllanadi. Bugun ham odamlar ezgulik va yomonlik, adolat va qonunsizlik, hayot mazmuni va taqdiri haqidagi savollarga san’atdan javob izlashda davom etmoqda. Yoshlar o‘zining yoshi va psixologik xususiyatlariga ko‘ra o‘zini badiiy asar qahramonlari bilan solishtirishga, solishtirishga, sahnada, ekranda yoki kitobda sodir bo‘layotgan voqea-hodisalarni ko‘chirib o‘tkazishga, o‘zini bir dunyoga singdirishga moyil bo‘ladi. Asar muallifining tasavvuri bilan yaratilgan illyuziyalarning ham foydasi bor.
Demak, adabiyot ko‘pchilik uchun, yoshlarda yuksak ma’naviy fazilatlarni shakllantirish uchun xizmat qiladi. Adabiyotning ommaviyligi uning asosiy xususiyatlaridan biridir. Adabiyotning og‘zaki turi ko‘pchilik tomonidan, xalq tomonidan ijod etiladi. Yozma adabiyot m a’lum shaxslar, alohida qobiliyat va iste’dod egalari tomonidan yaratiladi.Ammo asar bitilganidan keyin u xalq mulkiga aylanadi. Shuning uchun ham ayrim adiblar nomi xalq nomi bilan chambarchas bog‘liq bo‘ladi. Masalan, fors-tojik adabiyoti deganda Ro'dakiy, Firdavsiy, Hofiz, Sa’diy, Jomiylar; qozoq adabiyoti deganda Abay, Muxtor Avezovlar; qirg‘iz adabiyoti deganda Chingiz Aytmatovlar esga olinadi. Yoki Navoiy, Bobur, Ogahiy, Mashrab, Muqimiy deganda jahon ahlio‘zbek xalqini eslaydi. Biz yuqorida badiiy adabiyot ham olam hodisalarini anglashga yordam berishini aytib o‘tgan edik. Ammo bu uning yagona asosiy xususiyati emas. Adabiyot xalq, jamiyat hayotida nihoyatda katta ahamiyat kasb etadi. Adabiyotni hayot oynasi deyish mumkin. Unda jamiyat hayotining eng muhim qirralari aks etadi. Jumladan,O’rxun- Enasoy obidalarida qadim ajdodlarimizning mustaqillik, erk, ozodlik yo‘lidagi shijoatli kurashlari ifodalangan bo‘lsa, «Shiroq», «To‘maris» kabi afsonalarda qadimgi ajdodlarimizning yovuz bosqinchilarga qarshi mardonavor kurashi hamda ona yurt himoyasi yo‘lidagi jangovar qahram onliklari ifodalangan. Bular tarix haqiqatiga ham mosdir. Yoki mo‘g‘ul istilochilariga qarshi kurash bir qator asarlarda o‘z badiiy ifodasini topgan.
Xulosa qilib aytganda, yoshlarni adabiyot fanidan yuksak bilim va salohiyatli qilish bugungi kunning talabidir. Badiiy adabiyot ulkan rivojlanish va tarbiyaga ega salohiyatli, shaxsiy tanishtiradi insoniyatning ruhiy tajribasiga qiziqish, aqlini rivojlantiradi.
Nega deganda, hozirda yurtboshimiz tomonidan yosh avlodning chet tillarini bilish darajasini yaxshilashga e’tibor qaratilib, bugungi kunda yoshlarimiz ikkita emas, toʻrtta tilni bilishlari zarurligi uqtirilayotgan bir davrda, oʻquvchilarning avvalo, oʻz ona tillarini yaxshi bilishlari va ona tilida ravon soʻzlay va fikrlay olish qobiliyatlarining mavjudligi ularning chet tillarini tez va oson oʻzashtirishlariga zamin yaratadi. Bu esa maktablardagi ona tili va adabiyot fani oʻqituvchilariga katta ma’suliyatli vazifa yuklaydi.