Xoshimov, S. Saidaxmedov elektr yuritma

3.1-rasm.
Boshqariluvchi to‘g‘rilagich sxemasi.
Taqqoslash sxemasi 
TS
da turli qutbli 
Ub
va 
Umt
(3.2-rasm) 
kuchlanishlari taqqoslanadi. 
Ua=Ub
ga teng boMganda taqqoslash 
sxemasi 
TS
uzunligi 1=180°-a bo‘lgan 
Uts
kuchlanishini hosil 
qiladi. 
1
burchak boshqarish ventilining ochilish davomiyligini 
aniqlaydi. Tranzistorliga nisbatan tiristorli boshqarish ventili 
uchun impuls shakllantiruvchi yordamida qisqa 
U
ishlami olish 
kerak. Bu impulslar tiristorning boshqarish elektrodiga beriladi va 
uni ochadi. Tiristorning yopilishi esa uning asosiy elektrodida 
(anod va katodda) qutblar o‘zgarganda ro‘y beradi.
Ventillarning barcha boshqarish sxemalari faza prinsipi bo‘yi- 
cha ishlaydi, ya’ni bunda boshqarish burchagi deb yuritiladigan 
ventilni ochish burchagi a o‘zgartiriladi. Shuning uchun boshqa­
rish tizimida asosiy element fazani surish qurilmasi (FSQ) hisob- 
lanadi.

---

3.2-rasm.
Boshqariluvchi to‘g‘rilagich 
tizimida signallar diagrammasi.
B oshqarish im pulslarining faza surilishini ta ’m inlash usullari 
b o ‘yicha tizim lar «gorizontal» va «vertikal» prinsipi b o ‘yicha 
qurilgan bitta va k o ‘p kanalli tizim larga b o ‘linadi. B ir kanalli 
tizim da barcha boshqarish im pulslarining faza surilishi bitta FSQ 
da am alga oshiriladi, ularni ayrim ventillarni boshqarish kanallari 
b o ‘yicha taqsim oti m axsus kom m utator orqali am alga oshiriladi 
(3.3-rasm , 
a).
^QC/i
3.3-rasm.
Uch fazali nul sxemali o‘zgartgich 
BO '-D
tizimi: 
a
-tiz im kuchli zanjirimng soddalashtirilgan prinsipial sxemasi; 
b
- ekvivalent sxemasi.

---

Ko‘p kanalli tizimda impulslarni faza surilishi har bir kanalda 
o‘zining FSQ orqali amalga oshiriladi (3.3-rasm, 
b).
Zamonaviy boshqarish tizimlari 3.2-rasmda foydalanilgan 
«vertikal» boshqarish prinsipi bo‘yicha qurilmoqda. Bu holda 
boshqarish kuchlanishi ustun kuchlanishi bilan taqqoslanadi. 
Kuchlanishni o ‘zgartirish bilan faza surilishini olish mumkin.
Uch fazali nol sxemali o‘zgartgich-dvigatel tizimidagi jara- 
yonlar va tizimning statik tavsiflarini ko‘rib chiqamiz. Ekvivalent 
sxemada (3.3-rasm, 
b)
quyidagi belgilashlar qabul qilingan: 
e2a,
e2b, e2s -
EYK laming oniy qiymatlari, bu EYK kuchli transfor- 
mator ikkilamchi chulg‘amlarining fazalarida hosil bo‘ladi: 
ia, ib,
4 - ventillardan o‘tayotgan toklarning oniy qiymatlari: 
Ud
va 
id
-
o ‘zgartgich chiqishidagi to‘g‘rilangan tok va kuchlanishning oniy 
qiymatlari: / d - to‘g‘rilangan tokning o‘rtacha qiymati: 
r„.
va 
X tr-
transformator fazalari qarshiliklarining aktiv va induktiv tashkil 
etuvchilarini uning ikkilamchi zanjiriga keltirilgan qiymatlari:
bu yerda: 
R,
va 
R
2
- transformator fazasi birlamchi va ikkilamchi 
chulg‘amlari qarshiliklarining aktiv tashkil etuvchilari, X/ va 
X
2
 -
mos ravishdagi qarshiliklaming induktiv tashkil etuvchilari; 
w {
va 
м
>2
 -
birlamchi va ikkilamchi chulg‘amlaming o‘ramlar soni.
To‘g‘rilangan EYK o‘rtacha qiymati quyidagi formula bo‘yi- 
cha aniqlanadi:
bu yerda: 
Edmax
a = 0 bo‘lgandagi maksimal EYK quyidagicha 
aniqlanadi:
bu yerda: 
E2 - q =
1 bo‘lganda transformator ikkilamchi chulg‘ami 
EYK ning faza qiymati, 
q = 2
bo‘lganda esa liniya EYK ning 
qiymati olinadi.
BT-D
tizimi yakor zanjiridan umumiy kuchlanish tushishi 
ventildagi kommutatsiya jarayonidagi kuchlanish tushishi A
Ux,
ventilning ochiq holdagi kuchlanish tushishi 
AUV
(dvigatel cho‘t- 
kalaridan kuchlanish tushishi hisobga olinganda), transformator
(3.3)
Edmaxc
os и
(3.4)
(3.5)

---

aktiv qarshiliklaridagi kuchlanish tushishi A
Ur,
reaktor aktiv 
qarshiliklaridagi kuchlanish tushishi 
AUp
va yakordagi kuchlanish 
tushishi 
AUya
yig‘indisiga teng.
BT-D
tizimi parametrlarini aniqlaymiz. Kuchlanish tushishi 
AIb
o‘zgartgichning taktiga bog‘liq At/V= 
qU0V + AUr.
0 ‘zgart- 
gichning bir taktli sxemasida A
IR
kuchlanish tushishi:
4 
V
 , = r „ ( l -
(3-6)
4 
n
Berilgan a qiymatida kommutatsiya burchagi у ni quyidagi 
ko‘rinishda aniqlaymiz:
у
= arccos(cos 
a -
- a
 
(3.7)
Agarda у burchak 20-30° dan ortmasa, u holda, g
mq « 4n
bo‘ladi va shuning uchun 
AUr
* 
r„.Id
deb qabul qilinadi.
Uch fazali nol sxema uchun kuchlanishning kamayishi ventil- 
lardagi kommutatsiya jarayoni bilan bog‘liq. Bu kuchlanishni 
quyidagi formula bo‘yicha aniqlamiz:
A
U x
= 
^ ^ - I d
= 0,478X ,7, 
(3.8)
2 
n
Shunday qilib, to‘g‘rilangan kuchlanishning o‘rtacha qiymati 
Ud
uchun boshqariluvchi o‘zgartgichning uch fazali nol sxemasida 
(m
= 3, 
q
= 1), (3.8) ifodalardan foydalanib quyidagini olamiz:
Ud
= 
E
dmaxcos 
a-AUv-AU,-MJx
yoki
parametrlarning son qiymatlari qo‘yilganda:
Ud =
1,17£?cos а -Д 
Uv-Rekv
/ 
Id,
(3.9)
bu yerda: Rekv/ = /•„■(1-0,238 у) + 0.478X,,.; y- kommutatsiya bur­
chagi, rad.
Uch fazali ko‘priksimon sxemali boshqariluvchi to‘g‘rilagich 
(m =
3 va 
q
= 2) to‘g‘rilangan kuchlanishining o ‘rtacha qiymatini 
hisoblash uchun (3.9) ifodani quyidagi ko‘rinishda yozamiz:
Ud
= 2,34 
E
2
cos a - A 
Uv-Rekv 
2
 Id,
(3-10)
bu yerda:
Rekv 
2
= 0,(1-0,476 y) + 0,956Xft- 
88

---

Olingan ifodalar, mexanik tavsiflami hisoblash va yuritma­
ning rostlash xususiyatini baholash imkoniyatini beradi.
BT-D tizimining mexanik tavsiflari. (3.4) - (3.10) tengla- 
malariga muvofiq tizim o‘rnatilgan rejimda ishlaganda uning 
kuchli zanjiri uchun quyidagi kuchlanishlar tenglamasini yozish 
mumkin:
Ed
-A 
Uv-E
= 
IJ,Rela- + Rp + Ryu)-
(3.11)
Id = lya
deb qabul qilib, yuritma elektromexanik tavsifi teng­
lamasini olamiz:
0
) = 
{Edmax
cos a -A