Xoshimov, S. Saidaxmedov elektr yuritma

1-rasm. Avtomatlashtirilgan elektr yuritmaning
funksional sxemasi.

---

Energiya manbalari (EM) odatda, sanoat elektr tarmog‘i yoki 
maxsus akkumulyator batareyasi, individual generator ko‘rinishi- 
dagi mustaqil manba bo‘lishi mumkin. Bu hoi asosan uchish 
apparatlari va kemalardagi «bort» tizimlarida qo‘llaniladi.
Kuchli elektr о 'zgartgich qurilmasi
(KEO‘Q) - rostlanmay- 
digan kuchlanish 
Ut,
tok 
It
va chastota 
f t
ni 
Ut
dan (masalan, 
tarmoqdan) olib dvigatelni ta’minlaydigan 
U , I v a f
ga ega bo‘lgan 
elektr energiya 
Wd
ga aylantirib beradi.
Avvallari KEO‘Q sifatida elektr mashina o‘zgartgich quril- 
malari ishlatilar edi. Hozirda asosan o‘zgaruvchan tokni o‘zgar- 
mas tokka aylantirib beradigan kuchli yarim o‘tkazgich o‘zgart- 
gichlar tiristorli boshqariluvchi to‘g‘rilagich (ВТ), tranzistorli- 
impuls o‘zgartgichlar hamda o‘zgaruvchan tok kuchlanishi 
shaklini o'zgartirib beradigan turli tranzistorli va tiristorli inver- 
torlar hamda chastota o‘zgartgichlari qo‘llaniladi.
Dvigatel qurilmasi
(DQ) elektr energiyani 
Wd
rotorni (yakor- 
ni) chiziqli yoki aylanma harakatga keltiradigan mexanik ener- 
giyaga 
Wm
aylantirib beradi. Mexanik energiya 
Wm
oqimi mexanik 
uzatish qurilmasidan o‘tib, xuddi shu ko‘rinishdagi energiya 
Wim
ga aylanadi, bu esa ish mashinasi orqali qabul qilinadi.
IMlarda 
W,
energiya aylanma harakatda koordinatlari 
MLo -
qarshilik momenti, со,,,, - burchak tezlik hamda ilgarilanma hara­
katda esa koordinatlari 
Fio
- qarshilik kuchi va 
Vt0 -
chiziqli 
tezlikka ega boMgan ish organi (IO)ning mexanik ishiga aylan- 
tiriladi.
Tabiiyki, energiya oqimi 
M,
ni M, ga aylantirish elektr yuritma 
clementlarining sifati hamda energiya oqimini boshqarish qonu- 
niga ko‘ra isroflar bilan amalga oshiriladi.
Boshqarish qurilmasi
(BQ) KEO‘Q yoki DQ, yoki 0 ‘Qlar- 
ning ayrim, ba’zi hollarda esa bir vaqtning o‘zida ikki, uch quril­
ma koordinatlarini boshqaradi. Boshqarish qurilmasi boshqarish 
qonunini berish qurilmasi BQ berilayotgan axborot va xabarchi 
o‘zgartgichlardan kelayotgan axborotlami taqqoslab, kerak bo‘l- 
gan ko'rinishda shakllantiradi. 
Xabarchi - o ‘zgartgichlar
elektr 
yuritmaning turli koordinatlarini (momentlar, kuchlar, burchak va 
chiziqli tezlik, tok, kuchlanish va h.k.) o‘lchashga mo‘ljallangan 
axborot - o‘lchov qurilmalari ko‘rinishida bo‘lib, ular bu ko-

---

ordinatalami bir turdagi (masalan, kuchlanish) elektr signallariga 
aylantiradi.
Elektr yuritmalaming asosiy turlari va ularning vazifalari.
Barcha elektr yuritmalami funksional vazifalari, energiyaning 
boMinishi, ish mashinasi chiqish o‘qining harakat shakli, iste’mol 
qilayotgan tok turi, o‘zgartgich, dvigatel, uzatish va boshqarish 
qurilmalarining o‘ziga xos xususiyatlari va boshqa holatlari bo‘yi- 
cha bir nechta turlarga bo‘lish mumkin.
Funksional vazifalari bo‘yicha elektr yuritmalar 
bosh
va 
yor-
damchi elektr yuritmalarga
bo‘linadi. Bosh elektr yuritma jara- 
yonning asosiy operatsiyasini yoki ish mashinasining ijrochi 
organini harakatga keltiradi. Yordamchi elektr yuritma esa, ma­
shinaning yordamchi organlarining harakatini ta’minlaydi. Masa­
lan, tokarlik dastgohi bosh elektr yuritmasi ishlov berilayotgan 
detalni aylanma harakatga keltiradi, yordamchi elektr yuritma esa 
kesish asbobini detaining bo‘ylamasi bo‘yicha ilgarilama hara­
katga keltiradi.
Energiyaning bo‘linishi bo‘yicha elektr yuritmalar 
guruhli,
individual, о ‘zaro bog ‘langan
va 
ко ‘p dvigatellilarga
boMinadi.
Guruhli elektr yuritma
sanoatda XIX asr oxirida qo‘llanila 
boshlandi. Bu yuritmada (2-rasm) bug‘ dvigateli elektr dvigatel 
M
bilan almashtirilgan, bir nechta ish mashinalariga 
{IMm)
harakat 
uzatadigan uzatish qurilmalari 
UQm
holida saqlanib qolgan.