Xoshimov, S. Saidaxmedov elektr yuritma

Savol va topshiriqlar
1. Elektr dvigatelning mexanik tavsifi deganda nimani tushu- 
nasiz?
2. Mexanik tavsif turi qanday tanlanadi?
3. Nisbiy birlik nima va u qanday aniqlanadi? Kuchlanish, 
tok va qarshiliklami nisbiy birliklarda ifodalang.
4. Moment va tezlikning nisbiy birliklarini aniqlang.
5. Yakor zanjiri EYK muvozanat tenglamasini keltiring.
6
. Dvigatel mexanik tavsifi tenglamasi qanday ko‘rinishga 
ega va u nimalarga bog‘liq? .
7. Dvigatel elektromexanik tavsifining tenglamasi qanday 
ko‘rmishga ega?
8
. Dvigatelning tabiiy tavsifi deganda nimani tushunasiz?
9. Dvigatelning sun’iy tavsiflari qanday olinadi?
10
. 
0
‘zgarmas tok dvigateli qanday qilib ishga tushiriladi?
11. Nima uchun o‘zgarmas tok dvigatelini to‘g‘ridan-to‘g‘ri 
o ‘zgarmas tok tarmog‘iga ulab ishga tushirish mumkin emas?
12. Dvigatelni dinamik tormozlash qanday amalga oshiriladi?
13. Teskari ulab tormozlash sxemasini chizib ko‘rsating.
14. Reaktiv qarshilik momentida teskari ulab tormozlash qan­
day amalga oshiriladi?

---

2.7. KETMA-KET QO‘ZG‘ATISH CHULG‘AMLI 
DVIGATELNING MEXANIK TAVSIFLARI
Ketma-ket qo‘zg‘atish chulg'amli dvigatellar transport vosita- 
sida, xususan, metropolitenda, trolleybus va tramvaylarda, zavod 
sexlarida harakatlanadigan transport vositalarida, shaxtalardagi 
o‘zi yurar vagonchalarda keng qo‘llani!adi. Chunki bu mexanizm- 
larda bitta trolley (maxsus konfiguratsiyali tok o‘tkazgich simi) 
qo‘llaniladi. Bundan tashqari ketma-ket qo‘zg‘atish chulg‘amli 
o‘zgarmas tok dvigateli kuchlanish kamayganda ham me’yorida 
ishlaydi, bu esa trolley orqali uzoq masofaga elektr uzatish im­
konini beradi. Bu dvigatellar mustaqil qo‘zg‘atish chulg‘amli 
mashinalarga nisbatan yana ikkita asosli afzallikka ega bo‘lib, 
ulardan biri, mexanizmda yuklama ortib ketganda, tok bo'yicha 
bir xil o‘ta yuklanishda momentni katta qiymatga oshiradi. Ikkin­
chi afzalligi esa, qo‘zg‘atish chulg‘ami simlarimng ko‘ndalang 
kesimining kattaligi, ularning o‘ramlari orasidagi kuchlanishning 
kichikligi, qo‘zg‘atish chulg‘ami maydonining so‘ndirish tizimi 
mavjudligi tufayli yuqori ishonchlilikka egaligidadir. Shuning 
uchun elektrotexnika sanoati bunday mashinalaming turli seriya- 
larini ishlab chiqarishda davom etmoqda. Masalan, kran va metal- 
lurgiya dvigatellari 2,5 kW dan 185 kW gacha quvvatga, (2,7-5,0) 
M nom
ga ega bo‘lgan maksimal momentli ДС, ДП va boshqa 
rusumdagi dvigatellar ishlab chiqarilmoqda.
Ketma-ket ulangan qo‘zg‘atish chulg'amli mashinalarda qo‘z- 
g ‘atish chulg‘ami yakor bilan ketma-ket ulanadi va magnit oqimi 
yakor tokining funksiyasi bo‘lib qoladi. Shuning uchun yuklama 
ortganda tezlikning pasayishi nafaqat kuchlanish tushishining orti- 
shidan, balki magnit oqimi ortishi hisobiga ham hosil bo‘ladi. Bu 
bilan mexanik tavsiflaming ayniqsa, kichik yuklamalarda katta 
qiyalikka ega ekanligini ham izohlash mumkin.
Agar mashina magnit tizimini to‘yinmagan deb hisoblasak, u 
holda uning magnit oqimi tokka to‘g ‘ri proporsional deb qabul 
qilinadi. U holda quyidagini yozish mumkin:
Ф = а-1-,Ф = ' [ й м /
(2.47)
/
M

---

0
‘zgarmas tok mashinasi uchun mexanik tavsif ifodasidan va
(2.49) bog‘lanishdan foydalanib, quyidagini olamiz:
bu yerda: 
a = U (CE
a)'0,5; 
b = R(CE
a )'7. (2.48) ifoda giperbola 
tenglamasi bo‘lib, uning bitta asimptotasi ordinata o‘qi, ikkinchisi 
esa abssissa o ‘qiga parallel va 
В
masofada pastroqdan o ‘tadigan 
to‘g ‘ri chiziqdir.
Zamonaviy dvigatellaming magnit tizimi nominal rejimda 
anchagina to‘yingan bo‘lib, со= /
(M)
giperbolik bog‘lanish esa 
faqat kichik yuklamalardagina mavjud boiadi.
Shuning uchun hisoblashlarda dvigatellaming ish tavsifla- 
ridan foydalaniladi. Bunday 
n = f ( I qch
), 
M = f ( I qch)
va (
E/ri) =
f
(
Iqch
) kabi tavsiflar elektr mashinalaming barcha rusumlari uchun 
kataloglarda berilgan bo‘ladi.
Bunday tavsiflar, agarda nisbiy birliklarda berilsa, ular 
uni­
versal tavsiflar
deyiladi (2.16-rasm). Bu yerda bazaviy qiymatlar 
sifatida nominal: 
Unom,
wnom, 
Inom, Mnom, rnom
qiymatlar qabul qili­
nadi. ДП rusumli o‘zgarmas tok mashinasining universal tavsiflari
2.16-rasmda keltirilgan bo‘lib, bu yerda: 
M = f( iya)
bog‘lanishdagi 
momentning qiymati elektromagnit momentning emas, balki dvi­
gatel o‘qidagi momentning qiymatini ko‘rsatadi.
K etm a-ket chulg‘amli dvigatellam ing ishga tushirish qar- 
shiliklarini va sun’iy tavsiflarini hisoblash. Sun’iy mexanik 
tavsiflar kataloglardagi mexanik tavsif asosida hisoblanadi. Hozir- 
da EHM laming keng qo‘llanilayotganini nazarda tutib, hisob- 
lashning grafik usulini emas, balki analitik usulini ko‘rib chiqa­
miz. Shunday qilib mashinaning tabiiy mexanik tavsifi, ya’ni 
n = f
(г), bu yerda: 
I = Iya =
/ qCh - yakor toki bo‘lib, mashina nor­
mal sxemada ulanganda qo‘zg‘atish tokiga tengdir; 
Rqch -
dviga­
telning yakor zanjiriga ulangan qo‘shimcha qarshiliklar yig‘indisi:
0 3 -