Xoshimov, S. Saidaxmedov elektr yuritma

§ = Qq-q / Quv 
(7.48)
7.6- rasm.
Dvigatelning qaytar-qisqa ish rejimining 
ideallashtirilgan grafigi.

---

bu yerda: QH.V. - dvigatelning uzoq vaqt ishlagandagi isroflar.
xmax- 
Qq.q/A
boMgani uchun т/тах= Q
U.JA
bo'ladi,
u holda,
5 = w
/ 
(7.49)
Harorat eksponensial qonuniyat bilan o ‘zgarishini hisobga 
olsak,
5 = 
Tm ax
/
X m a x
= 
) / ( \ - e ^
), 
(7.50)
bu yerda:
£' = a-TtJ ( a ■ Tta + bTt) =a/[a
+ 
(bTJ
7Vn)] =
= 
alia +
p 
b),
e1 -
dvigatelni pauza paytida qiyin sovishini hisobga oladigan 
nisbiy ishlash davomiyligi.
Qaytar-qisqa ish rejimida dvigatelning nominal nisbiy ishlashi 
40% deb qabul qilinadi (eskirgan dvigatellar uchun 25%). Bundan 
tashqari kataloglarda e ning 15, 25, 60 qiymatlari uchun quvvat, 
tok, tezliklaming qiymatlari berilgan. Standartga muvofiq sikl 
davomiyligi 10 minutdan oshmasligi kerak.
Real ishlash grafigi uchun quvvatni tanlashda ekvivalent tok 
yoki momentning qiymatlari va nisbiy ishlash davomiyligi 
aniqlanadi. Aniqlangan nisbiy ishlash davomiyligi katalogdagi 
qiymatdan farqli bo‘lganligi sababli dvigatel parametrlarini 
topilgan e qiymatiga nisbatan qayta hisoblash zarur.
Bunda asosiy toklar nisbatini 
e2
va £/ rejimlar uchun 
belgilaydigan 
x
= 
I2II\
ni aniqlanadi, bu yerda: 
-
katalogdagi 
rejim uchun; s2 - haqiqiy rejim uchuri.
0 ‘zgarmas isroflami hisobga olmaganda
x =
(7.51)
bu tenglama amalda qoniqarli natija beradi.
Shunday qilib, dvigatel quvvatini quyidagi ketma-ketlikda 
aniqlash mumkin.
1. Yuklama diagrammasi asosida dvigatel tanlanadi.

---

2. Dvigatel va mexanizmning inersiya momentini hisobga 
olgan holda dvigatelning yuklama diagrammasi quriladi.
3. Dvigatelning yuklama diagrammasidan tok yoki moment­
ning ekvivalent qiymati va e ning haqiqiy qiymati aniqlanadi.
4. Moment yoki tokning ekvivalent qiymati s ning haqiqiy 
qiymatini hisobga olgan holda katalog qiymati qayta hisoblanib, 
dvigatel qizish sharti bo‘yicha tekshiriladi.
5. Dvigatelni kutilayotgan o‘ta yuklama bilan berilgan 
rejimda ishlash imkoniyati tekshiriladi.
Savol va topshiriqlar
1. Elektr 
yuritmaning 
yuklanish 
diagrammasi 
qanday 
quriladi?
2. Elektr yuritma va ishchi mashinaning yuklanish diagram- 
malari bir-biridan nima bilan farq qiladi?
3. 0 ‘zgarmas va o'zgaruvchan sarflar qanday aniqlanadi va u 
nimalarga bog‘liq?
4. To‘la sarflar qanday aniqlanadi, ulami kamaytirish yoMlari 
nimalardan iborat?
5. Dvigatelni ishga tushirish energiyasi qanday aniqlanadi?
6. Issiqlik muvozanati tenglamasi qanday tashkil etuvchi- 
lardan iborat?
7. Dvigatelning issiqlik doimiyligi. qanday aniqlanadi va u 
nimalarga bogiiq?
8. Davomiy ishlash rejimi deganda nimani tushunasiz?
9. Qisqa vaqt ishlash rejimida yuklanish diagrammasi qanday 
ko‘rinishga ega bo‘ladi?
10. Nisbiy ulanish davomiyligi qanday aniqlanadi?
11. Qaytar-qisqa vaqt ishlash rejimida yuklanish diagrammasi 
qanday ko‘rinishga ega bo‘ladi?
12. Davomiy va qisqa vaqt ishlash rejimida dvigatel quvvati 
qanday tanlanadi?
13. Qisqa vaqt ishlash rejimida dvigatelning ishlash grafigini 
tasvirlang.
14. Qaytar-qisqa vaqt ishlash rejimida dvigatelning ishlash 
grafigini tasvirlang.

---

V III bob. M IKROPROTSESSORLI 
EL EK TR YURITMALAR
8.1. M IKROPROTSESSORLI
BOSHQARILUVCHI ELEK TR YURITMALARNING 
AFZALLIKLARI VA VAZIFALARI
Har qanday qattiq tuzilishli qurilmalarni va tizimlarni 
mikroprotsessorli (MP) boshqarishga almashtirish quyidagi 
afzalliklami beradi:
MP - tizim egiluvchanlik xususiyatiga ega. MP tizimning ishi 
mantiqiy EHM xotirasida saqlanayotgan dastur bilan aniqlanadi. 
Bu tizim tavsifini faqat dastumi o‘zgartirish hisobiga sezilarli 
darajada o‘zgartirish imkonini beradi.
MP asosida qurilgan tizimlar anchagina arzon turadi. Bitta 
protsessor odatda 75-200 ga yaqin kichik va o‘rta darajada 
integrallovchi integral sxemalaming o‘mini bosadi. Buning 
natijasida ulanish soni keskin kamayadi.
Yuqorida ko‘rsatilgan afzalliklar MP tizimlarini keng 
koMamda qo‘llanishiga asos bo‘ladi va 5-10 yil mobaynida elektr 
yuritma tizimlarining 85r90% ini MP tizim orqali boshqarishga 
o‘tish imkonini beradi.
Elektr 
yuritma 
ishlab 
chiqarish 
jarayonlarini 
avto- 
matlashtirishning quyi darajasiga mansub. Hozirda elektr 
yuritmalami boshqarishda asosan bo‘ysunuvchan rostlash tizimida 
muayyan darajada sozlangan analog rostlagichlar qo‘llanilmoqda.
Raqamli tizimlar analog tizimlardan o ‘zining aniqligi va uni 
amalga oshirish imkoniyatlari, tashqi muhit ta’siridan saqlanishi, 
kuchlanishlaming o‘zgarishiga moyil emasligi bilan ajralib turadi.
Ammo-raqamli tizimlarda axborotlarni qayta ishlash ketma- 
ket amalga oshirilishi tufayli, ularning tezkorligi analog tizimga 
nisbatan birmuncha past bo‘ladi.
Elektr yuritma boshqarish tizimini tubdan yaxshilash yuqorida 
keltirilgan xususiyatlami hisobga olgan holda hamda boshqarish

---

nazariyasining 
zamonaviy 
usullaridan 
adaptiv 
boshqarish, 
optimallashtirish, dasturli boshqarishdan samarali foydaiangan 
holdagina amalga oshirish mumkin.
Elektr yuritmalami MP boshqarish tizimlarining funksional 
vazifalarini quyidagicha ta’riflash mumkin:
- kuchli statik o‘zgartgichlarni boshqarish impulslarini 
shakllantirish;
- proporsional 
(P), 
proporsional-integrallovchi 
(PI) 
va 
proporsional-integro-differensiallovchi 
(PID) 
boshqarish 
algoritmlarini amalga oshirish;
- ko‘paytirish, bo‘lish, kvadrat ildiz chiqarish kabi chiziqsiz 
funksiyalami bajarish;
- optimal, adaptiv kabi samarali usulda boshqarish.
Kelgusi 
vazifalar 
rele-kontaktorli 
boshqarish 
turlarini
mantiqiy boshqarishga o‘tkazish bilan bog‘liq.
An’anaviy ravishda elektr yuritmalaming bunday qurilmalari 
rele-kontaktorli yoki diskret elementlarda tuzilar edi. Har bir 
dastgoh yoki mashina uchun o‘zining
boshqarish tizimi yaratilgan edi. Mexanizm va uning 
bo‘laklarining holati, boshqarish pultidagi indikator lampalariga 
qarab aniqlangan. Bunda turli relelardan, mantiqiy qismlardan 
foydalanilgan bo‘Iib, ishlatish jarayonida tuzatish kiritish, tahlil 
etish ancha qiyin kechar edi.
Bu esa jihozlaming samaradorligi va ishonchligini pasaytirar 
edi. 
MP - boshqarish an’anaviy tizimlaridagi yuqorida 
ko‘rsatilgan kamchiliklarni bartaraf etish imkonini beradi. 
Shuning uchun MP boshqarishning vazifalari quyidagilardan 
iborat.
-parallel tushayotgan axborotlami qabul qilish va ijrochi 
elementlarga tarqatish;
- mashina ishlash algoritmiga muvofiq axborotlami real vaqt 
masshtabda qayta ishlash;
- ijrochi elementlarga boshqarish signallarini berish;
- qurilma holatini tashhis etish;
- boshqarish tizimini tashhis etish;
- sozlash rejimini ta’minlash.

---

8.2. M IKROPROTSESSORLI BOSHQARILUVCHI 
ELEK TR YURITM ANIN G 
FUNKSIONAL SXEMASI
Mikroprotsessorli 
boshqarish 
dvigatel, 
rostlagich, 
rostlanuvchi ta’minot manbayi, kuchli o ‘zgartgich, uzatish 
qurilmalari moduli darajasida qo‘llanilishi mumkin.
Bunda MPdan modul darajasida boshqarishning mantiqiy va 
hisoblash masalalarini yechishda foydalaniladi. Ular tizimga 
birlashtirilganda 
umumiy 
hisoblash 
qurilmasi 
orqali 
boshqariladigan MP - tarmog‘i hosil bo‘ladi.
Masalaning bir qismi qattiq mantiqiy qurilma yordamida 
yechilishi mumkin. Elektr yuritmani MP - boshqarish tuzilishi 
turli ko‘rinishlarga ega bo‘lishi mumkin. 8.1-rasmda MP 
boshqarishli elektr yuritmaning tipik tizimi keltirilgan.
MP - elektr yuritma tuzilishi quyidagi blok va qurilmalardan 
iborat:
1 - yuqori iyerarxiyali EHM yoki operator bilan aloqa 
qurilmasi (AQ).
2 - apparat vositalari (AV) va dasturiy ta’minot (DT)dan 
iborat bo‘lgan boshqaruvchi hisoblash qurilmasi (BHQ).
Apparat vositalari - bu qat’iy kommutatsiya amalga 
oshirilgan avtomatdan iborat, maxsus dasturlardan foydalanish 
hisobiga o‘ziga xos qo‘llanishga ega bo‘lgan funksional qism 
hisoblanadi. Boshqarish tizimida BHQ EHM dan AQ orqali 
tushayotgan ko‘rsatmalar asosida 3-8 tizimdagi qurilmalarda 
o ‘matilgan xabarchilardan keladigan signallarni va boshqarish 
signallarini ishlab chiqaradigan markaziy o ‘rinni egallaydi.
3 - qat’iy mantiqiy qurilma (QMQ) boshqarish apparatlari 
ayrim bloklari qat'iy ulangan tizimini tashkil etadi. Bu apparatlar 
EHM ishdan chiqqanda jarayonni mustaqil ravishda boshqarishga 
xizmat qiladi. Ko‘p hollarda bu bloklar yoki ulaming qismlari 
agar tizimdan yuqori tezkorlik talab etilsa, avtomatik ishlash 
rejimida ishtirok etadi. QMQning chiqish signallari ta’minot 
manbayi (TM) va kuchli o‘zgartqich (K 0 ‘) kirishlariga beriladi.
4 - boshqariladigan kuchli ta’minot manbayi (TM). Chastotali 
boshqariladigan elektr yuritmalar uchun TM sifatida tiristorli yoki

---

tranzistorli boshqariladigan o‘zgartgich qo‘llanadi. Kenglik 
impuls o‘zgartgichi (KIO4) - o‘zgarmas tok dvigateli ( 0 ‘TD) 
tizimida yoki ventilli yuritmada TM odatda boshqarilmaydigan 
to‘g‘rilagich 
sifatida 
amalga 
oshiriladi. 
Boshqariladigan 
to‘g‘rilagich - dvigatel tizimida TM va K 0 ‘ funksiyalariga ko‘ra 
birlashtiriladi. 8.1-rasmda yo‘g ‘on chiziqlar bilan dvigatel va 
rekuperativ rejimlardagi energiya oqimi tasvirlangan ingichka chi­
ziqlar bilan esa axborot oqimi ko‘rsatilgan.