Xos xususiyatlari

---

Termiz Davlat Universiteti 
Milliy Libos va San’at fakulteti 
Amaliy san'at va badiiy kulolchilik 
yo’nalishi 
1-kurs 121-guruh talabasi
Abdushukurova Ozodaning Falsafa 
fanidan tayyorlagan taqdimoti. 

---

ETIKA KATEGORIYALARINING O'ZIGA 
XOS XUSUSIYATLARI 
REJA
1.
Axloq kategoriyalarining mazmuni va moxiyati.
2.
Vijdon kategoriyasi va iymon tushunchasi.
3.
Sha’n va or-nomus kategoriyalarining jamiyat hayotidagi o’rni.
O'zbek xalqi qadim-qadimdan yuksak ma’naviyat va madaniyatga ega
xalqdir. Bu ma’naviyat salohiyatini butun jahon tan olgan va undan andozalar
olib kelgan. Bunga tarixiy misollarimiz ham juda ko’p. II yarim ming yildan
avval ham Samarqandu Buxoralar gullab yashnaganligi jaxon poytaxti
darajasida bo’lganligini kim ham inkor eta oladi. Faqat bunday ma’naviyatga
ega bo’lgan millatgina minglab yillar osha o’z saloxiyatini, obrusini saqlab
qola biladi. Lekin sovet mustamlakasi davrida bu qadriyatlar vaxshiylarcha, 
makkorona yo’q qilib tashlanishga harakat qilindi. Chunki sovet tizimining
asosiy maqsadi har bir millat ma’naviyati va tarixiy qadriyatlarini yo’q qilib
tashlash, sovetlar qulligiga kunikuvchi, unga qarshi chika olmaydigan yangicha
duragay millatni yaratish edi. 
 
Sobik to’zim axloq qadamlari o’zib quyilganligiga, millat ma’naviyatiga
ta’siri ana shunday xunuk natijalarga olib keladi.
Ma’naviyat yoshlar qoshida muayyan o’rin tutadi. Ma’naviyatni
yoshlarimiz ongiga chuqurroq singdirish kerak, ular o’zlari yashab turgan
zamonni, ona-Vatani tarixini chuqur bilsin. Xalqimiz orasida yetilib chiqqan, 
butun millatimizning faxri bo’lib dunyoga tanilayotgan ulug’ allomalar, 
mutafakkir va sarqardalarni yaxshi o’rganishi, boy tarixiy va madaniy
obidalarimizni borib ko’rish orqali ularda vatanparvarlik tuyg’ularining
urugini ekkan bo’lamiz.
Har bir fan o’z kategoriyalar sistemasiga ega bo’lgani singari etika
fanining ham maxsus kategoriyalar sistemasi mavjuddir. 
Kategoriya (lot) – hukm ta’rif ma’nosini anglatadi. Etika kategoriyalari
jumlasiga: yaxshilik va yomonlik, burch, adolat, vijdon, sha’n va or-nomus
kabilar kiradi. 

---

Etika kategoriyalarining o’ziga xosligi shundan iboratki ularda fan
sifatida etikaning amaliy asosini tashkil etuvchi aniqlik eng muhim tomonlari
va elementlari umumlashtirilgan holda o’z ifodasini topadi. Etika
kategoriyalari axloqiy munosabatlarning ob’ektiv qonuniyatlarini jamiyat
axloqi hayotini hamma tomonlari va rang-barangligini aks ettiradi. Ularda
kishilar xatti-harakatlari, qiliq va xulq atvorlari maqullanishi yoki qoralanishi
o’z aksini topadi.
Axloq kategoriyalari o’z mazmuni jixatidan ob’ektivdir. Etika
kategoriyalarining ko’pchiligi qutbiy, qarama-qarshi harakterga ega, chunonchi
yaxshilik va yomonlik, adolat va adolatsizlik kabi. Har bir kategoriyaning
o’ziga xos xususiyatlari bor va uning bilan jamiyat o’rtasidagi aloqaning
ma’lum tomonlarini aks ettiradi, ilmiy bilimning turli pogonalarini ifodalaydi. 
Ba’zi bir kategoriyalar axloq sohasini nisbatan juda keng kamrab oladi va
o’z mazmuniga ko’ra bir muncha umumiy hisoblanadi, boshqalari esa
nisbatan tor kategoriyalar bo’lib, axloqiy munosabatlarni shaxsning ichki
dunyosi orqali bir muncha yakqol aks ettiradi. 
Yaxshilik va yomonlik axloqiy ongning birmuncha umumiy
tushunchalariga mansub bo’lib, axloqlik va axloqsizlikning ma’nosi, mazmuni
shuningdek farqi hamda qarama-qarshiligini yaxlit bir shaklda ifoda etadi. 
Insonlar bu kategoriyalar yordamida tevarak atrofimizda, kundalik
hayotimizda ruy berayotgan hamma xodisalarni baholaydilar hamda ma’no
mazmuniga yetadilar. 
Yaxshilik va yomonlik o’zaro munosabatli, ayni vaqtda kutbiy va bir-
birini inkor etuvchi kategoriyalaridir. Agar yaxshilik kategoriyasida
birmuncha ijobiy ya’ni axloqiy idealiga mos keladigan narsalar haqida
tasavvurlar jamlanib, yomonlik tushunchasida kishilarning idealiga zid
keladigan, baxtga erishishga, odamlar orasidagi munosabatlarda insoniylik
o’zaro hurmat-izzatga tuskinlik qiluvchi tushunchalar va tasavvurlarni 
ifodalaydi. Axloq ulamosi insonlarning xulqlarini ikkiga bo’ladilar: nafis
tarbiya topib, yaxshilik qilishga odatlangan yaxshi xulqli va yomonlikka
tavsif qilib yomon xulqli deb ataganlar.
Insoniyatning axloqiy taraqqiyoti qandaydir tugal bo’lishi mumkin
emas. Yaxshilik hamisha konkretdir va o’zining ziddi yomonliksiz bo’lmaydi. 

---

Yomonlik hamisha ham bizga ko’rinavermaydi, ba’zan xatto yaxshilik
nikobi ostida ham ruy berishi mumkin. 
Uni fosh etish va unga qarshi kurashish garchi kiyin bo’lsada sharafli
vazifadir. Yaxshilik stixiyali ravishda tantana qilmaydi. Yomonlikni yo’qotish
ko’p kuch va ko’rbonlar talab qiladi. Faqat yomonlikka qarshi aktiv kurash
olib borishgina kishilarning axloqiy o’zaro munosabatlarida yanada
insonparvarrok pog’onalarga kutarilishiga yordam beradi. Yaxshilik va
yomonlikning individual rivojlanishi manfaatlariga mos keladigan birmuncha
yuksakrok, oliyjanobrok nisbatning vujudga kelishiga sabab bo’ladi. 
Xalqimizning axloq andisha, sharmu xayo, halollik va pokizalik, inson
qardu-qimmati to'g'risidagi tasavvurlarga zid bo’lgan Yevropa xalqlarining
kuchayib borishi milliy inqiroz alomatlarining kuchayishiga olib keladi. 
Shu sababli ma’naviy tubanlikning chuqurlashishiga G’arb
mamlakatlarida keng tarqalgan bag’ritoshlik, qotillik, maishiy buzuqlik kabilar
aks etgan filmlar, jurnallar, adabiyotlar ta’siri ham juda katta bo’ldi. 
Milliy mustaqillik tufayli jamiyat hayotining barcha sohalarida asta-
sekin amalga oshirilayotgan harakatlar tobora oydinroq ko’zga tashlanmoqda. 
Donolar yaxshilik to'g'risida quyidagi fikrlarni, yaxshi xikmatlarni
aytadilar: Yaxshilik yo’lidan yurdingmi, bu yo’ldan chiqma. Yaxshilik – issik, 
yomonlik – sovuq. 
Inson hayoti yaxshilik zaminida yaratilgan. Kim yaxshilikka boshlasa
uni do’stim deb bilgin.
El-yurt uchun yaxshilik qilish yaxshiliklarning gultoji hisoblanadi. 
Burch- axloqning asosiy mezonlaridan biri hisoblanadi. Burch har bir
kishining o’z vazifalarini to’liq bajarishi, odamlarga to'g'ri munosabatda
bo’lish kabi fazilatlarni ifodalaydi. Burch – shaxsning jamiyatga bo’lgan
munosabatlarida namoyon bo’ladi.
Aql-zakovat, tafakkur asosida ularga tayanib o’z burchini bajarish
ma’naviyatining asosiy fazilatlaridan biridir.
Burch – shaxsning asosiy fazilatini ifodalovchi ma’suliyat, onglilik, 
vijdon kabi fazilatlar bilan chambarchas bog’likdir. Burch muqaddas narsa. 
Burchga sodiklik Vatanga sodiqlikdir. 

---

O'zbekiston Prezidenti I.A.Karimov Sharof Rashidov tavalludining 75 
yilligiga bagishlangan tantanali nutqida «SH.Rashidov o’z xalqi va Vatanga
fidoyi farzand edi, u o’z xalqining ertasini va kelajagini hammadan ham
ko’p o’ylardi» deb ta’kidlagan edi.
Bugungi kunda mustaqil O'zbekiston fuqarolarining burchi chinakam
insoniy jamiyat ko’rish va ijtimoiy insonni tarbiyalash bo’lmogi kerak.
O'zbekiston Respublikasining Konstitutsiyaisida fuqarolarning
burchlariga aloxida to’xtalib o’tilgan. Uning 11-bobida barcha fuqarolarning
konstitutsiyada belgilab qo’yilgan burchlarini bajarishga, qonunlarga rioya
qilishga, boshqa kishilarning huquqlari, erkinliklari sha’ni va qard-qimmatni
hurmat qilishga, O'zbekiston xalqining tarixiy, ma’naviy madaniy merosini
avaylab asrashga, atrof tabiiy muhitga ehtiyotkorona munosabatda bo’lishga, 
qonun bilan belgilangan soliklar va mahalliy yig’imlarni to’lashga majburlar
va O'zbekiston Respublikasini himoya qilish – O'zbekiston Respublikasi har
bir fuqarosining burchidir. 
Burch o’z-o’zidan shakllanmaydi, tarbiya jarayonida kamol topadi. 
Burchni tarbiyalash jarayonida o’z-o’ziga talabchanlik rivojlanadi. Xotin-
qizlarga g’amxurlik qilish har bir erkak kishining burchidir. 
Vijdon – imonning o’z xalqini muayyan axloq normalari nuqtai
nazaridan turib axloqiy baholash va nazorat qilish, o’z xatti-harakatlariga
bog’lik bo’lgan his-tuyg’ularini, kechinmalarini tahlil qilishdir.
Insoniy madaniyat usishi bilan vijdon tushunchasi rivojlanib, boyib
boradi. 
Vijdon kategoriyasi boshqa kategoriyalar singari o’zining rivojlanish
tarixida umuminsoniy ma’no elementlari bilan boyib boradi. 
Unda ko’p jixatdan axloq, adolat va odamgarchilikning oddiy normalari
o’z aksini topadi. 
Vijdon – bu kishining kundalik faoliyati, qilmishi, fe’l atvori uchun oila, 
jamiyat, jamoa, Vatan oldida ma’naviy mas’uliyat his qilishdir. Shu yuksak
axloqiy tushuncha shaxsiy ijobiy xatti-harakatlarga undab va shunga moyil
qilib, o’z faoliyatiga o’zi baho berishga olib keladi. Vijdonli kishi nohaq, 
adolatsiz ishlardan g’azabga keladi, o’z faoliyatining yaxshi tomonlaridan
kanoatlanib, xursand bo’lsa, yomon tomonlaridan norozi bo’lib, ruxan eziladi. 

---

Vijdon tugma hislat deguvchilar ham bor. Vijdon kishilarning yashab turgan
sharoitiga, olgan ta’lim-tarbiyasiga bog’lik deb hisoblovchilar ham
mavjud.Vijdon ko’p yoki oz bilimlikka, boy yoki kambag’al bo’lishlikka
bog’lik emas. 
Iymon arabcha so’z bo’lib, lug’oviy ma’nosi ishonchdir. Shariyatda esa 
payg’ambarimiz Muhammad (s.a.v) ollox taolo tomonidan keltirilgan barcha
xabarlariga til bilan ikror etib, dil bilan tasdiqlashga iymon deyiladi, yani
Qur’oni Karimda va Hadisi Shariflar orqali Allox to'g'risida, jannat va do’zax
to'g'risida, qiyomat kabi g’aybiy narsalar to'g'risida berilgan xabarlarga
ishonch iymondir. 
Qalbida iymon bo’lmagan odam har qancha savodli ish qilsa ham unga 
savob yozilmaydi. Qisqacha qilib aytsak uch narsaning butunligidan iymon
hosil bo’ladi.