A lion is a beautiful animal.
Мен
оқ
денгизни
кўрганман
.
I saw the white Sea.
Менга
кўк
олмани
беринг
.
Give me the green apple.
Тилларда сўз туркумлари таркибининг нисбатан ўхшашлигига қарамасдан, уларни
чуқурроқ таҳлил қилганимизда улар орасидаги контраст ҳолатларни кузатишимиз мумкин.
Аввало, мазкур контраст ҳолатлар сўз туркумлари таркибидаги грамматик категориялар
ҳамда уларнинг ифодаланиш воситаларида намоён бўлади.
Контрастив морфологияда грамматик
категорияларни
аниқлаш
ва
мавжуд
бўлган
категориялар
(
масалан
,
жинс
,
сон
,
замон
,
келишик
,
майл
ва
шу
кабилар
)
таксономиясини
тузиш
мумкин
.
Таксономик
категориялар
бир
-
бирига
тўғри
келганда
,
чоғиштириш
-
бирликларнинг
тур
категорияларини
аниқлашда
қўл келади
.
Масалан,
ҳар
икки
тилда
келишик
категорияси
мавжуд
бўлса
,
улар
нечта
ва
қандай
вазифаларни
бажаришини
қиёслаш
мумкин. Грамматик
синфлар
уларнинг
лексем
таркибидан
айри
ҳолда
бўлиши
мумкин
эмас
.
Баъзи
бир
синфларга
минглаб
лексемалар
тааллуқли
бўлса
,
бошқаларида
бу миқдор юздан
ортмайди
,
айримларига
эса
бир
неча
лексема
алоқадор
бўлади
,
холос
.
Шу
маънода
морфологик
система
сўз
тасвири
бўлиб
қолмоқда
,
лекин
бу
тасвир
сўзни
якка
ҳолда
эмас
,
сўз
ўзгартирувчи
аффиксларни
қабул
қилиш
,
яъни
грамматик
формасига
кўра
гуруҳларга
бўлади
.
Айнан
морфология
грамматик
категориялар
,
лексик
-
грамматик
разрядлар
сингари
сўз
-
шаклларни таснифловчи тушунчалар
масаласи билан шуғулланади. Грамматик
категориялар турли тилларда турлича. Рус тилидаги от сўз туркуми учун кўплик, келишик,
род категориялари, ўзбек тилида эса бу сўз туркумига кўплик, келишик, эгалик
XORAZM MA
’
MUN AKADEMIYASI AXBOROTNOMASI
–
8/2020
183
категориялари, инглиз тилида эса кўплик, детерминативлик (аниқлик
-
ноаниқлик)
категориялари хос.
Кўплик грамматик категорияси тилда миқдор фалсафий категориянинг инъикосидир.
Кўплик категорияси барча тиллар учун хос бўлган категория ҳисобланади. Бирор бир тилда
кўпликни англатадиган махсус грамматик категория бўлмаган тақдирда ҳам, барча тилларда
маълум бир миқдорни ифодаловчи сўзлар гуруҳи, маълум бир миқдорни ифодаловчи лексик
воситалар (
оз
-
кўп
), кишилик олмошлар тизими (
мен
-
биз, у
-
улар
) мавжуд. Кўплик грамматик
категорияси парадигмаси кўп ҳолатларда бирлик ва кўплик шаклларини ташкил қилади
(ўзбек, рус, инглиз тилларида), лекин бирлик, иккилик ва кўплик (араб) шунингдек, бирлик,
иккилик, учлик ва кўплик (папуас ва меланезия тиллари) каби уч шаклли ва тўрт шаклли
парадигмалар ҳам кўзда тутилади.
Кўплик категорияси турли тилларда турли грамматик воситалар орқали ифодаланиши
мумкин: аффикслар ёрдамида (ўзбек тилида –
лар
, тожик тилида
-
он,
-
ҳо
); ички флексия
(инглиз тилида
man-men
); суплитивизм (рус тилида
человек
-
люди
); редупликация (ҳинд
тилида
bhai
–
ака,
bhai-bhai
–
ака
-
укалар).
Ўзбек тили
Инглиз тили
Бирлик
кўплик
бирлик
кўплик
Ручка
ручкалар
pen
pens
Оёқ
оёқлар
foot
feet
Ғоз
ғозлар
goose
gees
Аёл
аёллар
woman
women
Бола
болалар
child
children
Буқа
буқалар
ox
oxen
Сичқон
сичқонлар
mouse
mice
Бит
битлар
louse
lice
Асос
асослар
basis
bases
Кризис
кризислар
crisis
crises
Қўй
қўйлар
sheep
sheep
Каклик
какликлар
grouse
grouse
Ҳодиса
ҳодисалар
phenomenon
phenomina
Инсон
инсонлар
person
people
Ўзбек ва рус тилларида кўплик категорияси бирлик ва кўплик шаклларида ўз
ифодасини топган бирлик ва кўплик семаларида намоён бўлади. Рус тилида бирлик семалари
мужской роддаги отларни ифодалаш учун
-
й
(
край, сарай, ручи
), женский родни ифодалаш
учун
-
а,
-
я
(
река, стая
), средний родни ифодалаш учун
-
о,
-
е,
-
мя
(
окно, море, знамя
)
морфемалар орқали намоён бўлади. Шунингдек, ноль кўрсаткичли морфемалар (мужской
роддаги морфемаларнинг аксарияти учун
город, дом, зверь
ва женский роддаги
дверь, ветвь
)
ҳам мавжуд. Ўзбек тилида рус тилидан фарқли равишда бирлик семаси фақатгина ноль
кўрсаткичли морфема билан берилади (
китоб, дафтар, қалам
).
Ҳар икки тилда кўплик шакли кўплик семаси орқали ифодаланади. Рус тилида мужской
ва женский род отлари
-
и,
-
ы
(
мост
-
мосты, орех
-
орехи, картина
-
картины, песня
-
песни
)
морфемалари орқали ифодаланади. Мужской ва средний род учун
-
а
(
город
-
города, дом
-
дома, кольцо
-
кольца, облако
-
облака
) морфемаси қўлланилади. Рус тилидан фарқли равишда
ўзбек тилида кўплик семаси
-
лар
(
китоблар, дафтарлар, қаламлар
) аффиксини қўшиш
орқали ҳосил бўлади.
Агар аксарият тилларда
армия, халқ, омма
каби сўзлар грамматик жиҳатдан бирлик
шаклида бўлиб, мазмунан кўпликни ифодаласа, рус, инглиз ва бошқа баъзи бир тилларда
шаклан кўпликда, мазмунан бирликни ифодаловчи кўп сонли сўзлар мавжуд:
очки
(кузойнак),
часы
(соат),
брюки
(шим),
ножницы
(қайчи),
духи
(атир),
сливки
(қаймоқ)
–
рус
тилида;
scissors
(қайчи),
scales
(тарозу),
spectacles
(кузойнак),
trousers
(шим),
tongs
(қисқич),
news
(янгилик) –
инглиз тилида ва ҳоказо.
Грамматик категориялар парадигмаси изчил ҳамда нуқсонли бўлиши мумкин
[4, 77].
Изчил парадигмада истисно ҳамда нуқсонлар учрамайди. Бу парадигмага ўзбек тилининг
кўплик категорияси мисол бўла олади. Инглиз тили кўплик парадигмасини эса нуқсонли
парадигма сифатида қараш мумкин.
XORAZM MA
’
MUN AKADEMIYASI AXBOROTNOM
А
SI
–
8/2020
184
Жадвалдан кўриниб турибдики, ўзбек тилида барча сўзлар фақатгина
-
лар
аффикси
билан кўплик ҳосил қилади. Инглиз тилида эса
-s, -es
аффикслари, суплитивизм, аналитик
шакллар, аблаутдаги ўзгаришлар аралаш ҳолда қўлланилади.
Ў. Юсупов ўзбек ва инглиз тилларидаги кўплик шаклини семантик структурасини
ўрганар экан, қуйидаги фикрларни билдиради. Ўзбек тилида ҳам, инглиз тилида ҳам кўплик
шакли нарса
-
ҳодиса, тушунчаларнинг кўплигини (
books-
китоблар
), турларнинг кўплигини
(
soils-
тупроқлар
), оила аъзолари (
The Browns-
Броунлар
), мўл
-
кўлчилик (
The waters of the
Volga-
Волганинг сувлари
), вақтнинг маълум нуқтасини қамраб олувчи қисм (
in the thirties-
ўттизинчи йилларда
) ифодалайди. Инглиз тилида кўплик шакли қисмларнинг кўплиги
(
trousers
), таркибнинг мураккаблиги (
slops, husks
)дан иборат. Ўзбек тилида бу сингари
семалар лакунарлик ҳосил қилади. Ўзбек тилида кўплик ясовчи
-
лар
аффикси ҳурмат
(
дадамлар
), умумий белгига эга бўлган инсонлар (
Қурилишга минглаб Фарҳодлар келди
),
маълум бир географик пунктни қамраб олувчи ҳудуд (
У Москваларда бўлди
), жамловчи
маъно (
Эркин, Карим ва Салимлар келишди
), энтенсификация ёки тарқалиш (
Баданларим
музлаб кетди
) мазмуни инглиз
тилида мавжуд эмас [5, 54].
Кўплик грамматик категорияси турли тилларнинг морфологик қурилишининг ўзига хос
ёрқин кўрсаткичи бўлиб, бошқа грамматик категориялар билан биргаликда, дунё тилларини
контраст тасвирининг асосини ташкил қилади.
Рус тилида род категориясига женский, мужкой ва средний род киради. Ўзбек тилида
эса бу категория мавжуд эмас. Лекин гендер тушунчаларини ифодалаш учун ўзбек тилида
лексик воситалардан фойдаланилади. Масалан, ота
-
она, ўғил
-
қиз, тоға
-
хола, амаки
-
амма
сингари лексик воситаларда бу категория элементларини кўришимиз мумкин.
Баъзи бир род категорияси мавжуд бўлган тилларни ўрганганимизда қизиқ ҳолатларни
кузатиш мумкин. Масалан, род категорияси парадигмасига кирувчи сўзларни ўрганар
эканмиз, немис тилидаги das Weib (аёл) ва das Madchen (қиз) сўзларининг грамматик
кўрсаткичи женский родга мансуб дея олмаймиз, чунки бу гуруҳ шакллар средний родга
мансуб, француз тилида
la sentmelle
(соқчи) сўзи ҳам грамматик жиҳатдан мужской родга
кирмайди, чунки у француз тилида женский род парадигмасига тааллуқли. Рус тилида
женский род парадигмасига кирувчи (
пьяница, мальчишка
) сўзлари ҳам мужской родга
мансубдир. Жонли отларда шундай кутилмаган фарқлар мавжуд бўлса, жонсиз отлардаги
фарқларни табиий деб қабул қилишимиз мумкин. Масалан, қошиқ сўзи рус тилида
ложка
(женский род) ва немис тилида
der Loffel
(мужской род), рус тилида
салат
(мужской род) ва
болгар тилида
салата
(женский род), рус тилида
шинель
(женский род) ва белорус тилида
шинель
(мужской род) ва ҳоказо.
Контрастив морфологияни ривожлантириш учун сўз ўзгартирувчи аффикслар (ёки
флексия) билдирган барча семантик белгиларни аниқлаш керак. Бундай белгиларнинг
йиғиндиси чоғиштиришнинг эталони бўлади. Олиб борилган тадқиқотларда бир тилда
флексия ёрдамида бериладиган семалар бошқа бир тилда сўз ясовчи морфемалар, синтактик
муносабатлар, ёрдамчи сўзлар, лексемалар ҳамда фразеологизмлар ёрдамида ифодаланиши
аниқланган. Масалан, ҳинд
-
европа тилларида келишик флексиялари грамматик маъно билан
боғлиқ икки ҳодисани ифодалайди: биринчи, тасвирланаётган ҳаракатнинг фаол
иштирокчиси: иш
-
ҳаракат бажарувчиси, иш
-
ҳаракатнинг объекти, қуроли ёки иш
-
ҳаракат
иштирокчиси/иштирокчиси эмас (ким, кимни, нима, нима билан, ким билан, кимсиз,
нимасиз); иккинчиси, иш
-
ҳаракатнинг локал координаталари, локал белгига
нисбатан иш
-
ҳаракат ўрни, ўринни ўзгартиришнинг бошланғич ва охирги нуқтаси; ҳаракатнинг йўналиши
характери ва хусусиятлари (нима ичидан, нимадан, нимагача, нимага, нима устига, нима
учун, нима олдида, нима устида, нима атрофида, нима орқали ва ҳоказо).
Ўзбек тилида юқорида қайд этилган биринчи ҳолат маъноларини ифодалаш учун,
асосан, ёрдамчи сўзлардан, иккинчи ҳолатда эса келишиклардан фойдаланилади, рус тилида
ҳар икки ҳолат учун ҳам ёрдамчи сўзлар –
олд кўмакчилар катта ўрин эгаллайди.
Бошқа тилларда келишик флексиялари ва аффикслари, одатда, биринчи ҳолат
маъноларини ифодалайди, иккинчи ҳолат маъноларини ифодалаш эса доимий эмас. Иккинчи
ҳолат Шимолий Кавказ тилларида мукаммал ифодаланади,
уларда келишик шакллари сони
40
тагача боради. Мазкур ҳолат 10 тадан 20 тагача келишик шаклларига эга фин
-
угор
тиллари флексияларида ҳам кузатилади
.
Баъзи тилларда эса
иккинчи ҳолат ёрдамчи сўзлар
Do'stlaringiz bilan baham: |