|
I.
Шахс
тушунчасини
ифодаловчи
асосий
лексемалар
сифатида
“қавм
-
қариндошлик”
ва
“қадрдонлик”
семали
бирликлар:
одам,
фарзанд,
ота,
она,
тифл,
атфол,
ўғил,
қиз,
меҳмон,
дўст
,
ошно,
йигит,
қари
каби.
Сарвдек
бўлса
бу
гулшанда
ато
,
гулдек
ано
,
Мумкин
эрмас
туғмоғи
сен
сарви
гулрухдек
ўғул
.
(НШ,№
366)
Ҳамиша
муғбачаву
раз
қизи
фидоси
бўлай
Ки,
дайр
пириға
арзир
бу
навъ
ўғил
била
қиз
.(НШ,
№
218)
II
. Ҳунар, касб
-
кор ёки машғулот номлари воситасида шахс тушунчасининг
ифодаланиши:
сайёд, жаллод, аёқчи, муғанний, мударрис
,
мунажжим, табиб
каби
бирликлар билан:
Эй
мударрис,
ишқ
сирри
дафтари
бир
нуктадур,
Гарчи
мингдин
бир
ёзилмайдур
ёзиб
юз
минг
шуруҳ.
(НШ,№
106)
Истадинг
кўнглум
иложин
айлайин
деб,
эй
табиб
,
Менда
йўқ
улким
тиларсен,
лек
дилдоримда
бор.(НШ,
№
151)
“Машғуллик”
семаси
ясама
отлар
билан
ҳам
ифодаланиши
мумкин.
Бундай
ясалма
бирликнинг
қолипи
асос(нарса
-
буюм
оти)+чи
қолипида
учрайди.
Масалан:
Қайғу
ўлтурди
мени,
тутқил
аёқчи
тўстағон
Ким,
чоғир
қайғуни
ўлтурмакка
аччиғ
оғудур.(НШ,№
162)
XORAZM MA
’
MUN AKADEMIYASI AXBOROTNOM
А
SI
–
8/2020
180
III.
Мартаба
ва
наслу
насаб
ифодалайдиган
бирликларда
шахс
тушунчасининг
ифодаланиши.
Ғазалларда
бундай
отлар
талайгина.
Булар
таркибига
шоҳ,
султон,
гадо
кабиларни
киритиш
мумкин:
Эй
Навоий,
жон
сабо
оллида,
қилғаймен
нисор,
Бу
гадо
ҳолин
деса
етканда
султон
оллида.(НШ)
Гар
Навоий
жандасин
шоҳ
олди,
тонг
йўқ,
чунки
ишқ,
Поку
беғашдур
гадо
нинг
кисватин
султон
кияр.
(НШ,№
180)
IV
.
Ғазалларда
инсон
таъна
аъзоларининг
номлари
ҳам
бутуннинг
қисми
сифатида
“шахс”
семасини
намоён
қилади.
Тушти
кўзум
кўзунг
га,
қолди
кўнгул
балоға,
Афғонки,
икки
ёндин
бўлди
манга
бало
кўз.(
НШ,№
220)
Мазкур байтларда кўз лексемаси
кўзи кўзига тушмоқ, кўз солмоқ
иборалари
таркибида соматик бирлик сифатида қўлланмоқда.
Қуйидаги мисолда ўхшатиш субъекти
юзга
масжид
ва
бутхона
, қошга эса меҳроб эталонлари танланиб, диний чекланишлардан
ҳоли ўхшатиш қурилмаси яратилган. Ўхшатиш белгиси эса шаклий томондандир.
Магарки
масжид
экандурки,
бўлди
бутхона
,
Юзунг
ки,
икки
қошинг
дин
тўридадур
меҳроб.
(НШ,№
44)
527-
ғазалда
бир
объектнинг
икки
ҳолати
иккита
объектга
қиёсланмоқда.
Яъни
ғунча
ва
унинг
гул
бўлиб
очилиши
(ғунча
аро
гул
ниҳон)
ёр
юзида
жойлашган
лабларига
қиёсланмоқда
(юзинг
гули
ичра
эрур
ниҳон
ғунча):
Агарчи
ғунча
аро
гул
ниҳон
эрур
доим,
Вале
юзунг
гули
ичра
эрур
ниҳон
ғунча
.
(НШ,№
527)
Варақ
-
варақ
эмас
оғзида
баргиким,
оғзинг
Чу
нукта
сурди
ютар
лахт
-
лахт
қон
ғунча
.
(НШ,№
527)
V. Отлашган сўзлар воситасида “шахс” тушунчасининг ифодаланаши:
ҳамроҳ,
бедор, ўлук, шўх, олифта
каби:
Истасанг
уйғонмоқ
ул
бедорлар
ҳамсуҳбати
Ким,
бу
ғафлатни
магар
дафъ
айлагай
огоҳлар.
(№
149)
Ваҳ,
не
шайдоваш
йигитдурким
чиқиб
олифтавор,
Юз
туман
олифта
ни
ишқида
шайдо
айламиш.
(№
245)
VI.
Форсий
изофа
воситасида
шахс
тушунчасининг
ифодаланиши.
Бунда
бирикманинг
биринчи
компонентигина
шахс
оти
билан
ифодаланган
бўлади.
Баъзан
ҳайвон
ва
ўсимлик
номи
ҳам
бўлиши
мумкин.
Бундай
холларда
метафорик
маъно
яққол
намоён
бўлади:
ҳакими
сунъ,
қотили
замона,
шери
гардун,
ғариби
нотовон,
шўхи
нозанин,
сарви
гуландом
каби.
Шери
гардун
ул
кишига
бўйни
боғлиғ
бўлғай
ит
Ким,
эшигинг
итларин
топқай
ўзига
ақрабо.
(№7)
Ҳам
гул
иси,
ҳам
сарв
бўйи
кўнглума
ёқмас,
То
эврулур
ул
сарви
гуландом
кўнгулда.(№
26)
VII.
Шахс тушунчасини ифодаловчи афсонавий номлар –
мифонимлар.
Бундай
отлар қаторида
пари лексемаси етакчилик қилади. Ғазалларда
парипайкар, париваш, парирўй,
ҳури
парийпайкар,
парий,
парию
ҳур,
ҳури
парийзодим
шаклларида
учратиш
мумкин.
Бундан
ташқари
малоймка,
инсу
жон,
дев
каби
лексемалар
ҳам
афсонавий
нореал
тушунчаларни
ифодалаб
келади.
Бу
каби
бирликларнинг
қўлланишида
ҳам
бир
қатор
услубий
хусусиятлар
кўзга
ташланади
:
парипайкар,
парийрўй
да
қиёс;
ҳури
парипайкар
да
кучайтирув;
парий
да
тенглаш;
ҳури
парийзод
да
зурриёд
тушунчалари
намоён
бўлади.
Панжайи
хуршидни
гўё
қора
этмиш
кусуф,
То
қилиптур
илгин
ул
ҳури
парийпайкар
қора.
(№
30)
Эл
парию
ҳурни
дегай
гумон
қилғанча
хўб,
Лек
эрур
ҳури
парийзодим
менинг
юз
онча
хўб.(№
43)
Баъзи бир мифологик образлар онгимизда аёл ёки эркак қиёфасида гавдалангани боис
улар жинс тушунчасини ифодалайди. Масалан,
пари, ҳур, малак
каби бирликлар
тасаввуримизда аёл қиёфасини гавдалантиради. Навоий газалларида афсонавий шахс
номлари ичида
пари
лексемасининг қўлланиш частотаси анча юқори
. Пари
сўзи қўлланган
байтларда
девона
ва
телб
а сингари шахснинг руҳий ҳолати билан боглиқ белгининг
XORAZM MA
’
MUN AKADEMIYASI AXBOROTNOMASI
–
8/2020
181
субстантлашиши ҳисобига ифода топган, шунингдек, таҳлил этилаётган лексема билан
жинсий оппозициядаги шахс отлари ҳам ифода этилади. Учинчи байтда қўлланган телбалик
оти ҳолатни номласа
-
да, аксарият бу сўз ғазалларда шахс семасини (2
-
байт) намоён этади.
Масалан:
Ул
парийким
, банди зулфиға мажониндур уқул,
Мен киби девоналар
қайдин қачон қилсун қабул (Г.С., № 374)
Ей парий
, дебсен Навоий бор эмиш Мажнун кеби,
Бир йўли ул телбани
қайдин хирадманд айладинг (Г.С., №
361)
Токи қилдим бир
парийваш
дарди ишқин ихтиёр,
Телбалик афғонида беихтиёр эттинг мени
(Г.С., №
646)
ЎТИЛ
да изоҳланишича
пари
–
шарқ халқлари фольклорида кенг тарқалган, жуда
гўзал қиз қиёфасидаги, нурдан яратилган, кишиларни инс
-
жинслардан сақлайдиган
афсонавий образ; гўзаллик рамзи
[4]
. Изоҳдан кўриниб турибдики, бу сўз маъносига кўра
ажина, алвасти сўзларидан фарқли равишда гўзал, яхшиликларга етакловчи, ёмонликлардан
сақловчи хусусиятларга эга саналади. Шундай бўлса
-
да,
Навоий ғазалларидаги байтлар
таҳлилидан кўринадики,
пари
инс
-
жинсдан сақловчи эмас, балки ақл
-
ҳушни оладиган, сеҳру
жодуга эга мифологик тимсол
сифатида намоён бўлади.
Пари
форсча
сўз
бўлиб,
мифологияда
жуда
гўзал
қиз
қиёфасидаги,
нурдан
яратилган,
кишиларни
инс
-
жинслардан
сақлайдиган
афсонавий
образ,
гўзаллик
рамзи
[5].
Қуйидаги
мисолда
эса
пари
лексемаси
худди
ғарб
мифологиясидаги
сингари
`қанот`
семасини
намоён
қилади.
Ул
парий
кўздин
учар,
кўз
дағи
шавқидин
учар,
Ваҳки,
мен
учқали
ҳам
йўқтурур
эгнимда
қанот.
(НШ,№
73)
Қуйидаги байтларда эса шоир пари шахсини инсу жинсга, девга, одамзодга, мажнунга
зид қўяди.
Айтиш
мумкинки,
Do'stlaringiz bilan baham: |
