Xorazm ma ’ mun akademiyasi axborotnomasi – /2020 Ўзбекистон республикаси фанлар

Keywords: semema, archisema, lexical units, lexical-semantic group, denotative meaning, 
text semantics, metaphorical meaning. 
Киши номлари ҳар бир тил лексикаси таркибида кам ўзгарувчан бўлиб, асрлар оша 
авлоддан авлодларга ўтиб келади.
Улар узоқ даврларда ўзларининг ички ва ташқи 
томонларини ниҳоятда сезилмас даражада ўзгартирадилар. Хатто бир қанча исмлар манба 
тилидан қатъи назар, кўпгина тилларда қўлланади
[1].
Ономастика соҳасида жуда кўп тадқиқотлар вужудга келган. Ўзбек тилшунослиги 
соҳасида ҳам бир қатор изланишлар амалга оширилган бўлиб, айнан киши номларининг 
маъновий хусусиятлари таҳлил этилган. Хусусан, проф. Э.Бегматовнинг “Номлар ва 
одамлар” китобида ўзбек халқининг исм қўйиш одатлари, айрим исмларнинг келиб чиқиш 
тарихи масалалари ёритилган
[2]. 
“Шахс” архисемали лексемалар бошқа лексик бирликлардан `шахс` умумий семаси 
асосида ажратилади. Шахс номлари инсонни турли белгилар эгаси сифатида кўрсатади. 
Масалан, “машғулот” белгисига кўра касб билдирувчи, “ёш” белгисига кўра ёш билдирувчи 
гуруҳларга ва бошқаларга бўлинади.
Қуйидаги байтда қўлланган 
тифл 
ва
 
ёш
сўзлари шахс номи сифатида ёш белгисини 
намоён этади:
Тифл
 
авроқ ичра бир
-
бир барги гул терган кеби,
 
 
Номайи ҳижрон аро тим
-
тим сиришким қонидур (Г.С., № 188)
 
 
Қон ёшим ранги ёшурди хотами лаъл оғзини,
 
 
Ўйнамоқда
 
ёшлар 
андоқким узукни яшурур (Г.С., № 159) 
 
Профессор Ш.Искандарова шахс номларининг биринчи бўлинишда денотатив 
маъносига, уларнинг доимий белгисига амал қилинишини ва “мавжудлик”, “афсонавийлик” 
белгисига таянган ҳолда моддиян мавжуд бўлган ШНГ ва афсонавий ШНГга ажратиш 
кераклигини таъкидлайди
[3].
Тўпланган
мисоллар
асосида
шахс
отларини
қуйидаги
кўринишда
тасниф
этишга
ҳаракат
қилдик.