XORAZM MA ’ MUN AKADEMIYASI AXBOROTNOMASI – 9/2020 125 ҳолида
нашр қилингунча оз эмас, нақ 30 йил қолиб кетди. 1983 йилда Тошкент шаҳрининг
2000
минг йиллигига бағишланган тадбир ўтказилиши муносабати билан
Тошкент
шаҳрининг тарихига оид китоб нашр этилиши керак бўлиб қолади ва шу воқеа сабаблигина
А.Ўринбоевнинг илк тадқиқот иши “Тошкент Мухаммад Солих тавсифида”
деб номланган
кичик бир китоб шаклида нашр этилди [5]
.
Мақоланинг кириш қисмида А.
Ўринбоевнинг шахсини ўқувчига таништириш
мақсадида тўхталиб ўтилган дурдона асар “Қонун қит
-
тиб”
нинг муомалага киритилиши
хақида қисқача тўхталиб ўтилди. Шу масалага кенгроқ тўхталсак. Ўзбекистон Республикаси
Фанлар Академияси шарқшунослик институтида 1950
-
йилларда давлат аҳамиятига молик
бўлган илмий дастур белгилаб олинди ва бу дастур тарих фани учун ҳам катта аҳамият касб
этган эди. Дастур натижасида Абу Али ибн Синонинг машхур “Тиб қонунлари” асари ўзбек
тилига таржима қилинди. Албатта, топширилган вазифа жуда муҳим эди ва бу ишда етакчи
олимлар қаторида ўша вақтдаги
битирувчи ёшлар –
А.Муродов, А.Расуловлар,
ёш
шарқшунослар ва тиббиёт, тарих, тилшунослик соҳаси олимлари
-
С.Мирзаев, У.Каримов,
А.Қаюмов, К.Муниров, А.Асқаров, В.Жумаевлар қатнашдилар.
Асомиддин Ўринбоев ҳам шу
олимлар қаторида жонкуярлик билан меҳнат қилган. Асомиддин Ўринбоевнинг кейинги
илмий тадқиқотлари Амир Темур ва Темурийлар даври билан боғланади.
Олим
аввал
таниқли тарихчи Абдураззоқ Самарқандийнинг “Матлаи саъдайн ва мажма
-
и бахрайн” (Икки
бахт юлдузи ва икки денгиз бирлашуви) асарини ўрганиб форс
тилидан ўзбек тилига
таржимасини якунлайди [6]
.
Ушбу асар 1467
-
1469 йилларда форс тилида яратилган бўлиб
икки жилддан иборатдир. Унинг биринчи жилдига Амир Темур ва унинг хукмронлиги даври
воқеалари баёни киритилган. Иккинчи жилди 1405 йил темурий шахзода Шохрухнинг тахтга
келиши фоқеалари билан бошланиб 1470 йилларгача бўлиб ўтган воқеалар баён этилган.
Ушбу асарнинг алоҳида хусусияти Абдураззоқ Самарқандий
асарни яратишда гўзал адабий
безаклардан фойдаланган ҳолатда энг мураккаб усулдан фойдаланган ва бу эса таржимондан
юксак билим ва тажрибани талаб этар эди. Асомиддин Ўринбоев “Матлаи саъдайн”нинг
иккинчи жилдини таржима қилаётганда Абдураззоқ Самарқандийнинг Хиндистонга борган
вақтида кўрган воқеа
-
ходисаларни қайд этиб борганлигини аниқлайди ва тўлиқ таржимасига
изоҳ киритиб 1960
йилда “Абдураззоқ Самарқандийнинг Ҳиндистон сафарномаси (1442
-
1444)” номли китоб нашр қилади. 1961 йил шу нашр асосида А.Ўринбоев
ЎзРФА
шарқшунослик институтида номзодлик диссертациясини ёқлайди
[7;6].
“Матлаи саъдайн” асарининг таржимаси устида ишлар экан А.
Ўринбоев бу
қўлёзманинг Темурийлар ҳукмронлиги вақтида Ўрта Осиё ва Хиндистон ўртасидаги
иқтисодий, сиёсий
-
маданий алоқаларини баён этишини тушуниб борди. 1442 йили
темурийзода Шохрух мирзо Абдураззоқ Самарқандий бошчилигидаги элчиларни
жанубий
Хиндистондаги Вижаянагар давлатига жўнатади. Элчилар Хиротдан Эронга қараб юришади,
кейин эса Форс қўлтиғига етиб боришади ва кемага ўтириб Хинд океанини сузиб ўтишади ва
жанубий Хиндистонга етиб боришади.
У ерда маълум муддат туришганидан сўнг 1444 йилда
худди ўша йўл билан Хиротга қайтишади. Шу йиллар давомидаги
элчилик фаолиятини
Абдураззоқ Самарқандий ўзининг йўл сафарнома дафтарида ёзиб борган ва уни алоҳида
тартиб билан “Матлаи саъдайн”га киритиб ўтган.
Абдураззоқ Самарқандийнинг сақаридан
кейин 25 йил ўтиб рус сайёхи ва савдогари Афанасий Никитин “Хождение за три моря”
деган китоби нашр этилади ва унда Абдураззоқ Самарқандийнинг сафар қайдларидан кенг
фойдаланилади. А.Ўринбоев “Матлаи саъдайн”нинг иккинчи жилдини тўлиқ таржимасини
1960-
йилда якунлайди. Лекин 2004 йилгача таржиманинг бир қисми –
1405-
1429 йиллар
оралиғидаги воқеалар баён этилган қисми нашр этилди холос. Мовароуннаҳр ва
Хуросоннинг XV
-
асрдаги тарихи фақатгина “Матлаи саъдайн”да
тўлиқ холатда баён этилган
деган мулоҳазалар кенг тарқалгандир. Ҳақиқатдан хам шундай бўлса, А.Ўринбоев унинг
нашр этилган қисми билан ҳам Темурийлар даври тарихини ўта муҳим жиҳатларини
муомалага киритган.
Хулоса ўрнида айтиш мумкинки, Асомиддин Ўринбоев ўзидан Ўзбекистон тарихи ва
манбашунослиги учун жуда катта бой илмий
-
мерос қолдирди. Унинг илмий
тадқиқотларидан Қўқон хонлиги тарихига бағишланган “Неизвестная рукопись по истории
Кокандского ханства”,
Алишер Навоий ва Абдурахмон Жомийнинг мактублари бўйича
-
“Мажмуа
-
и муросалат” асари, Мирза Мухаммад Хайдарнинг “Тарихи Рашидий” жуда
машхур хисобланади, бу ишлардан бугунги кунгача минглаб тадқиқотчилар ўз
фаолиятларида зарурий
манба сифатида фойдаланиб келмоқдалар. А.
Ўринбоевнинг илмий
