|
XORAZM MA
’
MUN AKADEMIYASI AXBOROTNOMASI
–
12/2020
231
O‘z o‘rnida qolishning tadorigiga tushgan qozining boshiga “jahonning tashvishu g‘ami” tushgani, biror
vaqt bu g‘amdan
holi bo‘lmaganini aytib o‘tiladi. Bu yo‘lda qozining ellikboshiga pora bergani fosh etiladi:
B
erib ellikboshiga o‘n ming so‘m,
Dedi: aylang na bo‘lsa rasm
-rusum.
Bu pullarni mulla Kamol qarzga olganini, o‘zi asli S
h
ahrixondan kelib qolgani, o‘zini xondan
ham
baland tutishi, endi olgan qarzlari evaziga xalqqa zulm qilishini shoir tanqid ostiga olad
i. She’rda qozining
Shok
irqora bilan munosabatlari o‘ziga xos tashbeh bilan beriladi, ya’ni ular bir birlaridan ajralmaydigan
mag‘izu po‘st singari. Demak, qiyofa va qilmishlari ham o‘zaro o‘xshash. Ularning yana bir gumashtalari
“Hasanjon a’lam”dir:
Yana
nopoklig‘i mashhuri jaho
n,
Hasanjon a’lamdin ajramay bir on.
Bu shaxslardan xalq ranju uqubat ko‘rayotganliklari, fisq va fujur avj olib ketgani xotimada bayon
etiladi.
Turkiston ijtimoiy hayotidagi ayanchli holatlar, xalqning og‘ir iqtisodiy h
ayoti poetik turkumlarning
deyarli
barchasida real tasvirlanadi. “Qarz” turkumidagi she’rlardan Zavqiy asarida barchaning qarzga mubtalo
bo‘lgani aytilib,“xudo oldidagi farzni ado etaylikmi yoki qarznimi?” kabi savol alomati bilan murojaat etadi.
Shoirning
“har ko‘chayu mahalladan o‘tsam qarzingni to‘la, xitoblari eshitiladi” degan so‘zlari ayanchlidir.
Qarzdan qutulishning hech iloji yo‘qligi, kasb hunar bilan tirikchilik qilib bo‘lmasligi quyidagi misralarda
keltiriladi:
Yo‘q zarra najot hech, kun
-tun ziy
od o‘lur,
Qo‘sh
-
qo‘sh tug‘adur haf
tada yangi oyi qarz.
Bozor kasod, kasbu hunarga rivoj yo‘q,
Nafs shaytonining vasvasasi, royi qarz.
Sayohatnoma yo‘nalishidagi poetik turkum. Ma’rifatparvarlik va jadid adabiyoti vakillari o‘z hayotlari
davomida boshqa mamlakatlar
taraqqiyotini ko‘rish, ulardan ilg‘or jihatlarni o‘rganish va vatanga olib kelish
fikri bilan yashaganlar. Muqimiy, Zavqiylar ijodidagi sayohat taassurotlari she
’riy shaklni olgan bo‘lsa, jadid
adiblardan Behbudiy, Cho‘lponlar bu borada nasriy,
publitsistik asarlar yaratdilar.
Mu
qimiy sayohatlari asosan Farg‘ona vodiysi bo‘ylab bo‘ldi. Shoir Qo‘qondan Shohimardonga,
Farg‘onaga, Isfaraga qilgan sayohatlari asosida turkum she’rlar yaratdi. Muqimiy bu joylarning tabiati, muhiti,
iqlimidan tashqari odamlari, ur
f odat va an’analari, udumlarini tasvirlaydi. “Sayohatnoma” shoirning
dunyodan shikoyat qilishi, “ahli funun”ga dunyo teskari ishlarni ko‘rsatishi bayoni bilan b
oshlanadi.
Bu davrda “Sayohatnoma” yo‘nalishida she’r yozgan Tajalliy asa
ridan ayrim parchalargina yetib
kelgan. Furqa
tning “Sayohatnoma”si esa Muqimiy va Zavqiy asarlaridan farqlanadi. Shuni ta’kidlash o‘rinliki,
Buxoro adabiy muhitida ham fors tojik tilida sayohatnomalar bitildi. Bu esa mazkur janrning keng
ommalashganidan dalolat beradi.
Ibratni
ng she’rida olimu faqirning zuhdu amali qolmagani, shayxlarning g‘iybatu fasodlardan
bo‘shamasligi, madrasalar ichida fitna va sho‘rishlarning ko‘pligi, har kuni
o‘n xil urush bo‘lishi, boylarning
zakot bermay sandiqqa pul berkitishlari, dehqonning xirmonini kech olishi, duradgorlar, ustalarning ishida
baraka yo‘qligi, nonvoy va alloflarda insof yo‘qligi tanqidiy fikrlar ostida beriladi. Shoir zamonasidagi turli
k
asb kor kishilarini tilga oladi. Masalan, shoirning tasviridan qassob, qo‘
yfurush, nonvoy, allof, qozi,
ellikboshi, boy
va kambag‘allarning qiyofasi, turmush tarzini tasavvur qilish mumkin. Yoki rus bosqini tufayli
o‘lkada ichkilik avj olgani, axloqsiz ayollar paydo bo‘lgani kuyunchaklik bilan bayon etiladi:
Mahbubi nahshixonlar
, ko‘zi qaro juvonlar
Gastinsalarda yurib, s
arfi ziyon bo‘lubdur.
Ibratning shu turkumga kiruvchi boshqa she’rlardan farqi unda ta’rix san’ati orqali bu voqealar qachon
ro‘y bergani
keltiriladi:
Manzuma soli tarix, bu dahri inqilobi,
Ming ikki yuz to‘qso
n ikki
bayon bo‘lubdu
r.
Agar abjad hisobi bo‘
yicha olsak, shoir aytgan 1292 hijriy yil melodiy 1875-1876-
yillarga, ya’ni Qo‘qon
xonligining tugatilish davriga to‘g‘ri keladi. Ibrat ijodida “Shikoyati zamona” nomli yana bir masnaviy
shaklidagi she’r
mavjud. Unda shoir qalamga murojaat etib, zamondan n
orozi ekanligini aytib o‘tadi. Mazkur
she’r ham avvalgisi singari katta hajmda bitilgan bo‘lib, shoirning ijtimoiy fikrlarini aks ettirga
n.
Shoir Zavqiyning masnaviysi zamonga murojaat bilan boshlangan. U
zamonni “kajdoru mariz” deb
aytadi, ya’ni teskari va kasal, bemor ma’nosida sifatlaydi.
Xullas, XX asr boshlaridagi Turkiston o‘lkasida ro‘y bergan ijtimoiy
-
siyosiy voqealar ma’rifatparvar
shoirlarning diqqat markazida bo‘ldi. Rus istilosi davrida o‘lkaga
siyosiy o‘zgarishlar bilan
birga madaniy
yangilikla
r ham kirib kelgan. O‘nlab o‘zbek shoirlari bu madaniy yangiliklarga zamonning ijobiy hodisasi
sifatida qaraganlar, mazkur o‘zgarishlar o‘zbek xalqini taraqqiyot yo‘liga olib chiqishga ko‘mak berishiga
is
honganlar va o‘z asarlarida
badiiy talqin etganlar.
Do'stlaringiz bilan baham: |
