Xorazm ma ’ mun akademiyasi axborotnomasi – /2020 Ўзбекистон республикаси фанлар

XORAZM MA
’
MUN AKADEMIYASI AXBOROTNOM
А
SI 
–
12/2020 
162
1970 
йилларда
ҳозирги
Қорақалпоқ
давлат мусиқали театрининг янги биноси қурилаётган 
пайтда, янги
типдаги
бу
лойихани
бундан олдин Нальчик
шаҳрида
ишга туширилган театрнинг 
намунасини келтиради. Янги услубда қурилган театр лойиҳаси асосида Қорақалпоқ давлат мусиқали 
театрининг янги биноси қад кўтара бошлайди. Театр қуриб битказилгунга қадар Қ.Камаловнинг ўзи 
ҳар куни хабар олиб турарди. Энг
сифатли
қурилиш
материалларини
Россиядан
келтириб
, 
кўркам
ва
мустаҳкам
театр
қурилиб
битказилишига
эришилди
.
1974 
йил
охирларида
янги
бинонинг
очилиши
ва
Қорақалпоғистоннинг
автоном
Республика
статусини
олгани
муносабати
билан
қўшни
давлатлар
Туркманистон
, 
Қозоғистон
республикалари
раҳбарлари
иштирокида
йиғилиш
бўлиб
ўтади
. 
Ўша
пайтда
Ўзбекистон
Республикаси
раҳбари
Шароф
Рашидов
"
Бу
театр
, 
Ўзбекистондаги
энг
яхши
, 
кўркам
театрлар
қаторига
киради
" [9] - 
деб
баҳо
беради
. 
Қаҳрамонимизнинг
республикамизда
маданият
ва
санъатни
ривожлантириш
йўлида
қилган
хизматлари
ҳақида
, 
Қорақалпоғистонга
хизмат
кўрсатган
маданият
ходими
, 
театр
фахрийси
, "
Меҳнат
шуҳрати
" 
ордени
соҳиби
Аманияз
Жузимбетов
Қаллибек
Камаловнинг
республикамиздаги
ижодкор
ва
зиёлиларга
бўлган
эътиборини
қуйидагича
таърифлайди
- 
«У
пайтлари
"
Ўзбекистон
халқ
артисти
" 
унвони
энг
камида
45-50 
ёшга
тўлмаганларга
берилмас
эди
, 
катта
унвон
ҳар
бир
инсонга
катта
вазифа
юклайди
. 
Қаллибек
Камалов
, 
истеъдод
эгалари
меҳнатларининг
қадрланишини
кўришсин
, 
халқига
яна
ҳам
муҳаббат
билан
хизмат
этсин
деган
маънода
Қуўатбай
Абдиреймов
, 
Қидирбай
Сайпов
, 
Байрам
Матчанов
, 
Атажон
Худайшукуров
, 
Нажиматдин
Ансатбаев
, 
Пўлат
Мадреймов
, 
Тамара
Дошумова
ва
бошқа
шу
сингари
ёшларга
унвон
олиб
беришга
эришди»
[10] 
дея
хотирлайди
.
Ҳақиқаттан
ҳам
Қаллибек
Камалов
миллий
бадиий
адабиётимиз
вакиллари
хизматини
қадрлаб
ва
юксак
баҳолаб
қўймасдан
, 
миллий
маданиятимиз
ва
адабиётимизнинг
бутун
дунёга
танилишига
ҳисса
қўшди
ва
бевосита
бош
-
қош
бўлди
. 
Ўша
пайтлари
миллатлараро
тотувлик
ва
халқлар
дўстлигини
мустаҳкамлашда
маданият
кунларини
ўтказиш
дастурга
айланди
. 
Бу
каби
маданий
тадбирларни
ўтказишда
Москва
, 
Тошкент
шаҳарларидан
таниқли
адиблар
чақиртирилди
. 
Жумладан
, 
Собиқ
Иттифоқи
халқ
артисти, “Баҳор” ансамблининг
бадиий
раҳбари
Тамарахоним
, 
балетмейстер
М
.
Турғунбаева
, 
Г
.
Измайлова
, 
Л
.
Петросова
каби
санъаткорларнинг
республикамизга
ташриф
буюриши
миллий
саънатимизнинг
янада
ривож
топишида
ва
тажриба
орттиришида
катта
мактаб
бўлди
. 
Ҳаттоки
ҳар
бир
номерга
бир
нечта
эскиз
тайёрланиб
, 
улар
орасидан
яхшилари
танлаб
олиниб
, 
уларнинг
кийимлари
Москвадаги
катта
театр
саҳнасида
тикилди
[11].
Республика
раҳбарининг
қўллаб
-
қувватлаши
ва
имконият
яратиб
бериши
натижасида
1968-
йили
Хоразм
вилоятида
, 1969-
йили
февраль
ойида
Тошкент
шаҳрида
Қорақалпоғистон
адабиёти
ва
санъати
кунлари
ўтказилиб
, 1973-
йил
охирларида
республикамиз
санъаткорлари
Москва
шаҳридаги
катта
театрда
миллий
санъатимизни
намойиш
қилишди
. 
Кейинчалик
дастурга
айланган
бу
анъана
1977- 
йили
Башқурстанда
, 1978-
йили
Қизил
Ўрдада
, 
1981-
йили
Татаристонда
, 1982-
йили
Тошкент
шаҳрида
, 1984-
йили
Доғистонда
Қорақалпоғистон
адабиёти
ва
санъати
кунлари
муваффақиятли
ўтказилди
. 
Бу
маданият
кунларига
тайёргарлик
кўриш
жараёнида
чет
эл
мусиқа
асбобларига
эҳтиёж
сезилди
, 
Ўзбекистон
ва
Қорақалпоғистон
халқ
артисти
Байрам
Матчанов
билан
бирга
Москвага
бориб
чет
эл
савдо
вазири
орқали
30 
минг
АҚШ
доллари
ўтказилиб
, 
Япония
, 
Франция
, 
Англия
, 
Германия
давлатларидан
мусиқа
(
чолғу
) 
асбоблари
келтирилди
. 
1977-
йили
Қорақалпоқ
халқининг
атоқли классик шоири Бердақ таваллудининг 150 йиллигига 
бағишлаб Тошкент, Москва шаҳарларида ўтказилган тантанали маросимлар миллий 
маданиятимизнинг дунё бўйлаб таралишида муҳим аҳамият касб этди. Бердақ таваллудининг 150 
йиллигини нишонланишидан олдин Қ
.
Камалов бошчилигида «Бердақ номидаги давлат мукофотини 
таъсис этиш ҳақидаги» қарор қабул қилиниб, бу масала юзасидан ҳукумат раҳбарларидан розилик 
олинди.
Шунингдек, Қ.Камаловнинг бевосита раҳбарлигида 1964
-
йилнинг 5
-
ноябрь
санасида биринчи 
кўрсатувни эфирга узатган Нукус телестудияси
учун 1967
-
йили икки қаватли бино қуриб битказилиб, 
янги студия замонавий жиҳозлар билан таъминланди. Баландлиги 152 метрлик антеннанинг қурилиши 
якунланди [12]. 1977
-
йилнинг 4
-
ноябрь
санасидан бошлаб Қорақалпоғистон телевидениясида илк бор 
рангли кўрсатув намойиш этилди ва “Лотос” типидаги кўчма телестанцияга эга бўлди.
Қорақалпоғистонннинг
фидоий ва жонкуяр раҳбари “Ел юрт” ордени соҳиби Қ.Камаловнинг 
миллий маданиятимиз ва санъатимизга бўлган эътибори, ўзи раҳбарлик қилган 
60-80-
йиллардаги 
воқеалар акс этган
(«Қорақалпоғистон» 1995, «Билим» нашриёти, 2018) Хотиралар китобидан
миллий 
маданиятимиз тарихи акс этган қимматли маълумотларни олсак бўлади. Бу китобдан ўрин олган ҳар 
бир бобда, ўз даврида халқимиз келажаги учун садоқат
билан фаолият юритган раҳбар кадрлар 
Қ.Камаловга устозлик қилган Пиржан Сейтов, Метеке Жуманазаров ва Наўрыз Жапақовларнинг 
жонкуярликлари таърифланган.Муаллифнинг халқ хўжалигида
қўриқ ерларни ўзлаштиришда, асфальт 
ва темир йўл қурилишидаги, шаҳар қурилиши ва дипломатик
ишлардаги хизматлари ҳақида 
ўқиганимизда бир инсон умрига сиғмайдиган фаоллик, истеъдод ва маҳоратни кўрамиз.
Асардаги “Билим ақл чироғи”, “Университетни очиш билан боғлиқ муаммолар”, “Илмли элга 
нур ёғар”, “Санъат 
- 
элнинг кўрки”, “Тил,
адабиёт ва тарих ҳақида ўйларим”, “Биз меҳмондўст 
халқмиз” ва “Юртимиз ёшларига насиҳатларим” деб номланган бобларида республикамизда ўзи 
раҳбарлик қилган даврдаги фан, олий таълим, санъат ва маданиятнинг халқлар дўстлигини 

---

XORAZM MA
’
MUN AKADEMIYASI AXBOROTNOMASI 
–
12/2020
163
ривожлантиришга ҳисса қўшган воқеалар ҳақида сўз юритилади. Бугунги
ёш авлодни замонавий 
билимга эга бўлишга, ўзлигимиз ва миллий маданиятимизга садоқат руҳида тарбиялашга чорлайдиган 
тил, адабиёт ва тарих ҳақидаги фикрлари катта аҳамиятга эга. Муаллифнинг иккинчи маротаба 
нашрдан чиққан
асарида республикамизда мустақиллик даврида қўлга киритилаётган ютуқларга ўз 
муносабатини билдиради. Қ.Камоловнинг 29 босма табоқдан иборат
450 бетлик, хотиралар асарида 
республикамизда фан ва таълим ривожланишига доир ҳамда қорақалпоқ халқининг тарихига
тегишли 
янги маълумотлар билан бойитилган. Масалан "Илмли элга нур ёғар" (Нукус «Илм» 2010й. 92
-
бет) 
асарида ХХ аср биринчи ярмида республикамизда илм
-
фан ривожига салмоқли ҳисса қўшган миллий 
зиёлиларимиз фан докторлари Нажим Даўқараевни "Илм ва ақл чироғи, элимизнинг кўрки эди" 
- 
деб 
баҳоласа, атоқли фольклоршунос Қалли Айимбетовни
"Халық
даналығын
қастерлеп
өткен
алым" дея 
таърифлайди. Ушбу асарида Қалли Айимбетовнинг илмий фаолиятига назар ташлаб унинг филолог, 
этнограф, актёр, ёзувчи, публицист, ҳарбий
, 
педагог, профессор, таржимон бўлиб, ўз
даври
нимани 
талаб қилса, ўша ерда ҳозир, кўп қиррали истеъдод эгаси
[13] эканлигини далиллайди. 
Н.Даўқараевнинг ҳаётига доир олимнинг асарларини сиёсий қатағон айбловларини, унинг 
хизматларини йўққа чиқаришга қаратилган ҳаракатлардан сўз юритиши ва бу ҳолат Қ.Айимбетовни 
ҳам четлаб ўтмаганини ёрқин фактлар билан кўрсатиши
бугунги ёшларимизга қорақалпоқ маданияти, 
адабиёти ва илм
-
фанннинг
ривожида қатор қийинчиликлар билан бугунги даражага етишгани ҳақида 
маълумот беради. 
Эл
оғаси ўз асарида Нажим Даўқараевнинг Қорақалпоғистон халқининг илм
-
фан, адабиёт, 
санъат, таълим соҳасини ривожлантириш йўлидаги хизматларини эътироф этар экан, Н. Даўқараев 
номидаги давлат мукофотини таъсис этиш, олимнинг ўзига «Буюк хизматлари учун» орденини бериш, 
унинг фаолият юритган ерларида
мемориал эсталик ўрнатиш, олий ўқув юртларида Н.Даўқараев
номидаги стипендия жорий этиш ва Н.Даўқараевга ёдгорлик
ўрнатиш масаласини кўриб чиқиш бўйича 
таклифлар киритгани [14
]
бугун ҳам жамоатчилик олдида
ўз
ечимини кутиб турган муҳим 
масалалардан бири ҳисобланади. Муаллиф ушбу асарида Ўзбекистон ва Қорақалпоғистон
халқ шоири, 
Бердақ номидаги Давлат мукофоти лауреати Тилеўберген Жумамуратовнинг адабиёт ва санъат 
соҳасидаги фаолиятига баҳо беришда шоирнинг
“импровизатор, лирик, философ, сатирик, драматург, 
публицист, таржимон, олим
, 
яъни саккиз қиррали шоир” эканини таъкидлаб ўтаркан шоирнинг оғзаки 
ва ёзма меросини бугунги кун нуқтаи назаридан таҳлил қилиш ва баҳолаш кераклигини айтиб ўтади. 
Қ.Камаловнинг
республикамизни бошқарган даврдаги маданиятимиз ривожига қўшган ҳиссасини бир 
мақола орқали ўрганиш қийин, шу
сабабли Қ.Камаловнинг халқимиз олдидаги хизматларини ҳар бир 
соҳа вакиллари кенг турда ўрганса мақсадга мувофиқ бўлар
эди.
Хулоса:
Мақолага хулоса
қилиб, республикамиз маданияти, санъат ва илм
-
фан соҳасида 
қуйидагича ютуқлар
амалга
оширилганини
таъкидлаб
ўтмоқчимиз. 
Биринчидан
,
Халқ
таълими
соҳасида
мактабларнинг
моддий
-
техник
базаси
янгиланди
. 
Ҳар
бир
фан
бўйича
олий
маълумотга
эга
мутахассис
педагоглар
таъминланди
. 
Ўша
даврда
ўрта
мактабни
битирган
ёшлар
Собиқ
Иттифоқнинг
марказий
шаҳарлари
бўлган
Тошкент
, 
Москва
, 
Алма
-
ота
, 
Санкт
-
Петербург
, 
Таганрог
, 
Киев
шаҳарлари
олий
ўқув
юртларида
таълим
олиб
келишди
. 
Иккинчидан
, Қ.Камаловнинг жонкуярлиги ва фидоийлиги 
билан республикамизда ўз вақтида ягона
 
олий ўқув юрти бўлган Қорақалпоқ давлат педагогика 
институти университетга айлантирилди. Бугунги кунда 45 йиллик тарихга эга Қорақалпоқ
давлат 
университети республикамиздаги 9 та олий ўқув юртининг очилишига
асос
солди. Ҳозирги пайтда 
университетда бакалавр таълим йўналиши бўйича 56 та, магистратура йўналишида 32 та 
мутахассислик бўйича юқори билимли кадрлар тайёрланмоқда. 
Учинчидан,
ўтган асрнинг 80
-
йилларида республикамиздаги фан
номзодлари сони 400 га, фан
докторларининг сони 50 га етди.
Улардан учтаси М.Нурмуҳаммедов (1974), С.Камалов (1979
-
й), Ч.Абдиров (1989
-
й) Ўзбекистон 
Фанлар академиясининг академиги, Я.Досумов (1956
-
й),
И.Сагитов (1966
-
й),
Ж.Базарбаев (1989
-
й) ва 
А.Бахиев 
(1989-
й)
ЎзР ФА мухбир аъзолари бўлиб сайланди [15]
. 
Яъни бу даврда Қорақалпоғистонда 
табиий ва ижтимоий
-
гуманитар фанларнинг ривожига катта ҳисса қўшган олимлар мактаби пайдо 
бўлди.
Тўртинчидан
,
миллий
санъатимиз
ривожида
1974-
йили
ишга
туширилган
Бердақ
театри
бугунги
кунда
академик
мусиқали
драма
театрига
айланди
. 
Ўзбекистонда
тўртинчи
ўринда
бўлган
ушбу
театр
халқимизнинг
қанчадан
-
қанча
истеъдод
эгаларини
кашф
қилган
. 
Моҳир
ва
иқтидорли
санъаткорлар
етишиб
чиққан
катта
санъат
даргоҳига
айланди
. 
Бешинчидан
, 
ўша
даврда
ўтказилган
маданият
кунлари
миллий
маданиятимиз
ва
санъатимизнинг
дунё
бўйлаб
тарқалишига
ҳамда
халқлар
ўртасидаги
дўстликни
мустаҳкамлашга
катта
ҳисса
қўшди. Натижада, Собиқ Иттифоқ халқ артисти Айимхан 
Шамуратова, Ўзбекистон ва Қорақалпоғистонда хизмат кўрсатган санъаткорлар Н.Муҳаммединов
, 
Қ.Сайипов, Г.Тлеумуратов, Қ.Заретдинов, Қ.Абдиреймов, А.Худайшукуров, Б.Матчанов, Н.Ансатбаев, 
П.Мадреймов, Г.Сиримбетова, Т.Дошумова, М.Хўжаниязовлар фақатгина республикамизда эмас
, 
балки
Бошкуртстан ва
Татарстан халқ
артисти унвонларини олишга эришдилар. 
Олтинчидан,
 
Ел оғаси Қаллибек Камаловнинг "Қорақалпоқ халқининг
тарихи ҳақида янги 
манбалар"
асарида
(«Қарақалпақ
халқының
тарийхы
ҳаққында
жаңа
дереклер»[16] Қорақалпоғистон 
халқи тарихининг янгича талқини, айниқса, Собиқ Иттифоқнинг қайта қуриш сиёсати даврида 
Марказдан қилинган тухматлар, раҳбар кадрларнинг ноҳақдан жазоланиши ҳақидаги маълумотлар, 
ўша даврда бўлиб ўтган воқеаларга бугунги
кун нуқтаи назаридан ёндашиш, адолат мезонлари асосида 

---