Xonqa pedagogika kolleji

Bolaning kattalar nutqini tushunishini rivojlantirish. Bu jarayon ma'nosiga tushunadigan so'zlar to‘plamini kengaytirish bolib, uning mazmuniga quyidagilar kiradi:
1) o‘z ismini, yaqin kishilari ismini;
2) kiyim-kechaklar, mebellar, idish-tovoqlar nomini;
3) bir joydan ikkinchi joyga borishda transport vositalari nomini;
4) o‘ziga tanish bolgan hayvonlar va o’simliklar nomini;
5) o‘z tanasining, o‘yinchoq-hayvonlar tanasining ayrim qismlari (qol-oyoqlar, bosh, og‘iz, ko‘z, quloq) nomini bilib olishi. Maishiy hayotda bajariladigan oddiy ish-harakatlarni bildiruvchi so‘zlarni (yot, uxla, o'tir, kiyinamiz, o'ynagani boramiz va hokazo), o‘yin va mashg'ulot jarayonida ishlatadigan so‘zlarni (o'chir, kiydir, och, bekit va hokazo) bilib olish hisobiga bolada ma'nosiga tushunadigan so‘zlar to‘plami kengayib boradi. Faol nutqni o‘stirishga bola tomonidan tez-tez eshitib turiladigan tovush birikmalari va so‘zlarga taqlid qilish orqali erishiladi. 1 yoshdan 1 yosh-u 6 oylikkacha bo‘lgan bola ajablanish, shodlik, norozilik, xafalik va shu kabilarni ifodalovchi ba’zi bir intonatsiyalarni takrorlay bilishi, yaqin kishilarni (oyi, dada, opa, aka va hokazolar) hamda tanish buyumlar va o‘yinchoqlarni (piyola, karavot, stol, ayiqcha, qo’g‘irchoq va boshqalar), tanish ish-harakatlarni (o'tir, tur, menga ber, qo‘yib yubor va boshqalar) bildiruvchi so‘zlarni aytib, o’z lug‘atini faollashtirib boradi. Shuningdek, bu yoshdagi bolalar qisqa hikoyalarni, she'r, hazil- mutoyibalarni tushunadilar; uncha murakkab bo'lmagan topshiriqiarni bajaradilar. Endi bola lug'at to‘plamining kengayishi asosida, ilgari tushunib, bilib olgan so’zlarini faol ishlata boshlaydi, qisqa gaplarni va ayrim jumlalarni takrorlaydi. Bola 1 yosh-u 6 oylik bo’lganida ba'zi narsalarning sifatini, holatini va vazifalarini bilib olishga harakat qiladi. Lekin o‘zi bu belgilarni ayta olmaydi. Shuning uchun kattalar yordamiga muhtoj bo‘ladi. Masalan, kattalar (hamshira-tarbiyachi) shunday deydilar: „Qara, menda kichkina kubik, senda katta kubik bor“, „Mana bu — olma, uning rangi qizil, o‘zi shirin“ va hokazo. Bolalar 1 yosh-u 6 oylik bo‘lishlari bilan kattalarning bolib o’tgan hodisalar haqidagi gaplarini tushuna boshlaydilar. Masalan: „Bugun sayrda bolalar quyonchalarni ovqatlantirdilar. Gulchehra quyonchaga sabzi berdi“. Bola sekin-astalik bilan kattalarning nutq ko‘rsatmasi asosida uncha murakkab bo’lmagan topshiriqlarni bajara boshlaydilar. Bu topshiriqlar „Ko'rpani top. Qo‘g‘irchoqni o‘ra“ kabi yumushlardan iborat boklishi mumkin. Bola 1 yosh-u 6 oylik bo’lganda u talaffuz etadigan so’zlar miqdori 30 — 40 taga yetadi. (Masalan, „oyi” „xola“ , „amma“, „buvi“, „tog‘a“, „aka“ , „opa“ va boshqalar.) Ana shu so'zlar bilan bir qatorda, bolalar o‘z ehtiyojlari uchun zarur bo'lgan so’zlarni ham bilib oladilar. Chunonchi, „ma“, „ol“ , „ber” va boshqalar. Odatda, bu yoshdagi bola ayrim so‘zlarni uzuq-yuluq qilib, imo-ishora bilan bir amallab aytib beradi. Bunday nutq „situativ nutq“ (vaziyat nutqi) deb ataladi. Chunki bunday chala- chulpa nutqning ma’nosini bolaga yaqin odamgina, ya'ni uning onasi yoki otasigina tushuntirib bera oladi. Bola nutqi taraqqiyotidagi bu davrning xarakterli belgisi shundan iboratki, bola aytib bera oladigan so‘zlar miqdori juda kam bo‘ladi. Bu davrda, ya’ni bolaning 1 yoshdan 1 yosh-u 6 oylik davrigacha faol lug‘ati g‘oyat sekin to’lib boradi. Bu davrda nutqning o’sishi asosan tevarak-atrofdagi kishilar nutqini tushunish qobiliyatining o‘sishi, o‘ziga qarata aytilgan so’zlarni yaxshiroq tushuna borishi asosida sodir bo’ladi. Uning passiv lug‘ati boyib boradi, bola o’zi hali gapira olmaydi, boshqalarning so‘zlarini ko‘proq eshitadi, so‘z va jumlalarni o’zlashtirib boradi. 1 yosh-u 6 oylikdan 2 yoshgacha bolgan davr nutq o'sishining ikkinchi davri hisoblanadi. Bu davrda nutqni tushunish qobiliyatlari ularning faol nutqi taraqqiyotidan ancha o‘zib ketadi.