Xom ashyo maxsulotlarining tavsifi Tayyor maxsulot tavsifi 11

2. Xom ashyo maxsulotlarining tavsifi

Menga kafedramiz tomonidan berilgan kurs ishida ammiak ishlab chiqarish sexi sintez kolonnasini loyihalash vazifasi berilgan. Bundan ko’rinib turibdiki biz sintezga nazar solib u yerdagi jarayonga to’xtalamiz. Sintezga azot va vodorod aralashmasi berilsa bu moddalarga bir nazar solamiz.
Azot jonli tabiat va inson hayoti uchun muhim rol oynaydigan elementlar guruhiga kiradi. Azot uglerod, kislorod va va vodorod bilan bir qatorda o‘simlik va tirik organizmlar tarkibiga kiruvchi asosiy elementlardan hisoblanadi. U asosiy biokimyoviy jarayonlarda qatnashadi, ozuqa moddalari va oziq-ovqat mahsulotlari tarkibiga kiradi. Lekin, yer atmosferasida azotning katta zaxirasi bo‘lishiga qaramay, o‘simliklarga ko‘pincha «azot ozuqasi» yetishmasligi kuzatiladi, chunki o‘simliklarga havo azotidan juda oz miqdorda o‘zlashadi. Er qatlamining 0,04% miqdorini azot tashkil etadi, atmosfera havosining 78% miqdori azotdan iboratdir. Azot qattiq yoqilg‘ilar (toshko‘mir va torf) tarkibida 1 -2% miqdorda bo‘ladi. (5-122 bet)
Yer atmosferasining deyarli barchasi faqat beshta gazdan iborat : azot, kislorod, suv bug'lari, argon va karbonat angidrid. Bir nechta boshqa birikmalar ham mavjud. Ushbu CRC jadvali suv bug'ini sanab o'tmagan bo'lsa-da, havo kamida 5% gacha suv bug'ini, eng ko'p 1-3% gacha o'z ichiga olishi mumkin. 1-5 foiz oralig'ida uchinchi eng keng tarqalgan gaz sifatida suv bug'ini joylashtiriladi (bu esa boshqa foizlarni mos ravishda o'zgartiradi).
Quyida havoning miqdori, miqdori bo'yicha, dengiz sathida 15 C va 101325 Pa jinsidan tashkil topgan.
Azot - N₂ - 78.084%
Kislorod - O₂ - 20.9476%
Argo - Ar - 0,934%
Karbon dioksid - CO₂ - 0,0314%
Neon - Ne - 0.001818%
Metan – CH₄ - 0.0002%
Helium - He - 0.000524%
Krypton - Kr - 0.000114%
Vodorod - H₂ - 0,00005%
Xenon - Xe - 0.0000087%
Ozon – O₃ - 0.000007%
Azot dioksidi - NO₂ - 0.000002
Yod - I₂ - 0.000001%
Karbon monoksit - CO
Ammiak – NH₃ (4)
O'simliklar azotnituproqdagi ammonniy va nitrat tuzlaridan o'zlashtirilaadi. Tuproqdagi bu birikmalar azotli organick birikmalarning chirishi hamda maxsus mikroorganizmlar tomonidan atmosfera havosida chaqmoq haqqanda ham azot kislarod bilan birikadi qishloq xo'jaligi trz sur'atda rivojlanib bormoqda shu tufayli bunday yo'l bilan o'simliklarni bog'langan azot taminlab bo'lmaydi shuning uchun qishloq x'jaligida suniy azotli o'gitlardan foydalaniladi.
Tabiiy gazlar, neft va toshko'mir — uglevodorodlarning asosiy manbalari hisoblanadi. Tabiiy gaz tarkibida m olekular massasi kichik bo'lgan uglevodorodlar bo'ladi. Uning taxminiy tarkibi (hajm jihatdan) quyidagicha: 80 — 98% m etan, 2 — 30% uning eng yaqin gomologlari — etan, propan, butan va ozroq miqdorda aralashmalar — vodorod sulfid, azot, nodir gazlar, uglerod (IV) oksid va suv bug'lari. Masalan, Stavropol konidan chiqadigan gaz tarkibida 97,7% metan va 2,3% boshqa gazlar, Saratov konidan chiqadigan gazda — 93,4% metan, 3,6% etan, propan, butan va 3% yonmaydigan gazlar bo'ladi.
Odatda, neftda erigan holda bo'ladigan va uni qazib olishda ajralib chiqadigan yo'ldosh gazlar ham tabiiy gazlar jumlasiga kiradi. Yo'ldosh gazlar tarkibida metan kamroq, lekin etan, propan, butan va yuqori uglevodorodlar ko'proq bo'ladi. Bundan tashqari, ular tarkibida neft konlariga aloqador bo'lmagan boshqa tabiiy gazlardagi kabi qo'shimchalar, chunonchi: vodorod sulfid, azot, nodir gazlar, suv bug'lari, karbonat angidrid bo'ladi.
Ilgari yo'ldosh gazlar ishlatilmas va neft qazib olishda mash’ala usuli bilan yondirib yuborilar edi. Hozirgi vaqtda ularni tutib qolishga va yoqilg'i sifatida ham, qimmatli kimyoviy xomashyo sifatida ham foydalanishga harakat qilinmoqda. Yo'ldosh gazlardan, shuningdek neftni krekinglashda olinadigan gazlardan past temperaturalarda haydash yo'li bilan alohida-alohida uglevodorodlar olinadi. Propan va butandan degidrogenlash yo'li bilan to'yinmagan uglevodorodlar — propilen, butilen va butadiyen olinadi, so'ngra ulardan kauchuk va plastmassalar sintez qilinadi.
Tabiiy gazdan issiqlik berish xususiyati yuqori bo'lgan (1 m3 gaz yoqilganda 54 400 kJ gacha issiqlik chiqadi) arzon yoqilg'i sifatida foydalaniladi. Bu turmush va sanoat ehtiyojlari uchun ishlatiladigan yoqilg'ilarning eng yaxshi turlaridan biridir. Bundan tashqari, tabiiy gaz kimyo sanoati uchun qimmatli xomashyo hisoblanadi.
Tabiiy gazlarni qayta ishlashning ko'p usullari ishlab chiqilgan. Qayta ishlashdan asosiy maqsad — to'yingan uglevodorodlarni ancha aktiv — to'yinmagan uglevodorodlarga aylantirishdan iborat, so'ngra to'yinmagan uglevodorodlar sintetik polimerlarga (kauchuk, plastmassalarga) aylantiriladi. Bundan tashqari, uglevodorodlarni oksidlanish yo'li bilan organik kislotalar, spirtlar va boshqa mahsulotlar olinadi. (6) Albatta tabiiy gaz sanoatning ajralmas qismiga aylanib ulgurgan deb aytishimiz mumkin. Chunki metan yordamida turli hil maxsulotlar yoki texnik maqsatlarda qo’llash mumkun.
Misol tariqasida metandan vodorod ajratib olinib sintetik amiak olish uchun hom ashyo bo’lib hizmat qiladi yoki organik maxsulotlar olish uchun ishlatiladi. Sanoatning boshqa tarmoqlarida elektr energetikasida elektr energiyasi olish uchun ishlatiladi. Bundan ko’rinib turibdiki metan yani tabiiy gaz yordamida sanoatning juda ko’plab javhalarida samarali foydalanib kelayotganini ko’rishimiz mumkin.