Xix asr oxiri XX asr boshida o`rta osiyoda ijtimoiy-siyosiy fikr

Ma`rifatparvarlik harakatining vujudga kelishi va xususiyatlari

 

Ma`rifatparvarlik tushunchasini progressiv burjuaziyaning mafkurasidir deb tor ma`noda talqin qilish ham, bilim va adolat g`oyalarini targ`ib qilish deb keng ma`noda talqin qilish ham chalkashchilikni keltirib chiqaradi.

Ma`rifatparvarlik kapitalistik munosabatlarining vujudga kelish davriga xos tarixiy konkret, muayyan sinflar va toifalar manfaatlari bilan bog`lik, feodal tuzumiga qarshi g`oyaviy-madaniy harakatdir. Uning ichida uz xususiyatlari bilan bir-biridan ajralib turadigan oqimlar mavjuddir. Biroq ularning barchasi ob`ektiv ravishda jamiyatning kapitalistik yunalish tomon rivojlanish extiyojlarini ifodalaydi.

Ma`rifatparvarlikni feodalizmga qarshi qaratilgan g`oyaviy harakat sifatida vujudga kelishi, yuqorida ko`rganimizday, umumiy qonuniyatdir. Lekin bu qonuniyat turli xalqlarda turlicha va xar xil tarixiy davrda namoyon bo`ladi.

Turkiston ma`rifatparvarligi ham mamlakatni feodal qoloqligidan chiqarish uchun kurashuvchi progressiv kuchlarning manfaatlarini ifodalovchi g`oyaviy harakat edi. Biroq, Turkiston ma`rifatparvarlarining faoliyati XIX asr oxiri va XX asr boshlari Evropada kapitalizmning to`la tantana qilganligi, ulkani Rossiyaning mastamlakasi sifatida keskin siyosiy kurash doirasiga tortilganligi davriga tug`ri keladi. Bu xol Turkiston ma`rifatparvarligida feodal qoloqligidan chiqish g`oyasi bilan bir qatorda mustamlakachilik zulmiga qarshi kurashish, mustakillik g`oyasini ham kuchaytirdi..

Ma`rifatparvarlik mafkurasi kapitalistik munosabatlarini Turkistonga kirib kelishi natijasida sodir bo`la boshlagan ijtimony-iktisodiy, siyosiy va madaniy o`zgarishlarni aks ettirdi va rivojlandi. U ma`naviy mazmunini boyitib bordi, turli bosqichlarni bosib o`tdi. Uning oldida turgan vazifa feodal qoloqligidan chiqish va taraqqiyot yo`li va choralarini topishdan iborat bo`lgan bo`lsada, hayot taqozosi bilan qo`yilgan masalalar va ularni xal qilish choralari turli boskichda turlicha bo`ldi.