|
4-Bilet 1-Savol
Birinchi davr - emperik taraqqiyot davri (qadim zamonlardan XVIII asr ohirlarigacha bo’lgan davr)
Ikkinchi davr – analitik davr. Organik kimyo taraqqiyotidagi ikkinchi davr – analitik davr (XVIII asrning oxiri–XIX asrning o’rtalari) deyiladi.
Organik kimyo taraqqiyotida eng muhim uchunchi davr bo’ldi. Bu davr struktura (tuzilish) davri ( XIX asrni ikkinchi yarmidan XX asrni o’rtalarigacha) deyiladi. XX asrni o’rtalaridan organik kimyo taraqqiyotining to’rtinchi davri hozirgi zamon davri-fizikaviy organic kimyo davri.
Ilmiy izlanishlar natijasiga ko’ra noorganik moddalar atomlardan tashkil topgani kabi, organik moddalar ham radikallardan uborat degan xulosaga olib keldi. Organik kimyo fani rivojlanishini ma’lum bosqichida radikallar nazariyasi sezilarli ahamiyatga ega bo’ldi.
Keyinchalik J.Dyuma radikallardagi vodorod atomlarini xlorga almashishini isbotlagandan so’ng bu nazariya o’z maqsadini yo’qotdi va 1850-yillarga kelib radikallar nazariyasi butunlay rad etildi.
XIX asrni o’rtalariga kelib radikallar nazariyasi o’rniga organik moddalarning tuzilishini tushuntirib bera oladigan boshqa bir nazaryaga zaruriyat tug’ildi. Sh. Jerarning tiplar nazariyasi (1853) yil ana shunday nazariya vazifasini o’tadi. U organik birikma bir butun (unitar) sistema deb karadi. Jerarning unitar nazariyasi organik birikmalarning muayyan tiplari haqidagi tasavvurga asoslandi. Sh. Jerar organik moddalarni reaksiyalarini anorganik moddalarning reaksiyalari bilan taqqoslab, ularni xossalari o’rtasida o’xshashlik mavjud deb hisobladi. Organik modda molekulasini anorganik moddalar molekulasidagi bir yoki bir necha atom o’rnini turli organik “guruhlar”ga almashgan birikma deb ko’radi. Bunday organik guruhlar rad etilgan “radikal” atamasini ishlatmaslik uchun “qoldiq” deb nomlandi. Bunda anorganik moddalar ulardan hosil qilinadigan organik moddalar uchun “tip” vazifasini o’taydi va o’xshash reaksiyalarga kirishadi. Shu bois bu nazariyaga tiplar nazariyasi deb nom berildi. Eng avval vodorod va vodorod xlorid tiplari haqidagi fikrlar rivojlantirildi.
XIX asrning 40-yillarida N.N.Zinin, A.Vyurs va A.Gofmanning izlanishlari natijasida organik birikmalarning tarkibida azot bo’lgan ammiakning xosilalari deb qarash mumkin bo’lgan katta guruhi kashf etildi. Bu sohada mukammal tadqiqotlarni A.Gofman olib borgan, natijada ammiak tipi kiritildi
1850-yillarda A.Vilyamsonning tadqiqotlari natijasida yangi suv tipi va unga spirtlar, efirlar, kislotalar kiritildi.
Vaqt o’tishi bilan yangi-yangi moddalarni kashf qilinishi ularni xossalarini o’rganish natijasida. Organik kimyoning bundan keyingi rivojlanish uchun tiplar nazariyasi “torlik” kilishi kundan-kunga sezila boshlandi. Aralash funksiyali birikmalarni urganishda tiplar nazariyasi katta qiyinchilarga duch keladi. Masalan, xlor sirka kislotani suv tipiga ham, vodorod xlorid tipiga ham kiritish mumkin edi.
Bunday tushuntirishning zo’rma-zo’rakiligi aniq sezilib turilar edi. Bitta moddani turli "tipik" formulalari kupayib ketdi. "Tipik" formulalarni kaysi birini haqiqiy deb hisoblash kerak? Sh. Jerar shu savolga "molekulani tuzilishini formulalar bilan ifoadalash mumkin emas, "tipik formulalar" analogiyalar va reaktsiyalernigina ifodadaydi" deb javob beradi. Bitta moddani bup necha formulada ifodalash mumkin, chunki "formula" biror uzgarishni tasvirlash uchun qulayligi bilan aniklanadi. Bundam formulalar organik molekulani tiplarga o’xshatishdan va shu organik moddaga xos reaksiyalarni ko’rsatishdan boshqa narsa emas. Xullas, tiplar nazariyasini yangi-yangi tajribalar ma’lumotlarini tushuntirishda "ojizligi" aniq sezila boshlandi. Endi mukammal illiy nazarayaga zaruriyat paydo bo’ldi. Tiplar nazariyasi ma’lum davrda organik kimyo fani taraqqiyotida muxim rol o’ynagan edi. Radikallar nazariyasi o’rniga kelgan tiplar nazariyasiga uz e’tiborini molekulani o’zgaruvchan qismi (funktskonal guruh)ga va bu o’zgaruvchanlik sababini izohlashga karatdi. Tiplar nazariyasi organik moddalar va organik reaksiyalarni sinflashda asos bo’lib xizmat qildi.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
