Xiii-асргача режа: Араблар истилоси ва мусулмон давлати давлати ва ҳуқуқининг ёйилиши

Ҳуқуқ манбалари хусусида айтиш мумкинки, асосан, шариат ҳуқуқи, давлат ва армия ҳамда қисман, оила, никоҳ ҳуқуқи масалаларида одат ҳуқуқлари қўлланган. Хоразмшоҳлар давлати ва ҳуқуқи тарихини ўрганишда бизгача етиб келган ўша даврдаги иш юритиш ҳужжат­лари мажмуасидан иборат бўлган “ат-Тарассул” тўплами ҳам аҳамиятга эга.
Юқорида кўриб ўтилган Ғазнавийлар, Салжуқийлар, Қорахонийлар ва Хоразмшоҳлар давлатлари ҳарбий де­мократияга таянган империя (салтанат) кўринишидаги му­сулмон давлатлари эди. Уларни ташкил қилган ҳамда уларда ҳукмрон сулолалар бўлган туркий қабила ва уруғлар, хусусан, ўғузлар, қарлуқлар, чигиллар, яғмолар, арғунлар, қипчоқлар ва бошқалардан иборат бўлиб, кейинчалик улар Марказий Осиёнинг ҳозирги халқлари: ўзбеклар, туркманлар қозоқлар ва қирғизлар таркибига сингиб кетган. Шу маънода ҳозирги Марказий Осиё халқлари юқоридаги улкан давлатлар яратган маданият ва давлат-ҳуқуқий меросининг ворисларидир. Бу дав­лат­лар­нинг бир-бирига ўхшаш умумий ва ўзига хос томонлари бўлганлигини ҳам кўрдик. Жумладан, империя кўрини­ши­га эга бўлиш, мусулмон ва одат ҳуқуқларининг мав­жуд­лиги, ҳарбий демократияга таяниш уларнинг барча­си­га хосдир.
Турк қулларидан тузилган хос гвардиянинг бўлиши, султон ва вазирлик ўртасидаги муносабатни шартнома асо­сида белгилаш (ўазнавийлар), юксак даражада ривож­ланган мусулмон ҳуқуқ мактабига эга бўлиш (Сомо­ний­лар, Қорахонийлар), вазирлик мансабини марказ ва вило­ят шаҳарларида қўллаш, ўз таркибида отабеклик (Ироқ, Озарбайжон  Хоразмшоҳлар) каби давлат кўри­нишла­ри­га эга бўлиш ҳамда бир неча вассал давлатларни итоатда тутиш (Салжуқийлар) уларнинг ўзларига хос белгилари­дир. Бу давлатлар бир-бирига яқин ижтимоий-сиёсий ту­зумга, ҳуқуқ тизимига эга бўлган, ҳатто уларда ҳукм сур­ган сулолалар ўртасида қисман қон-қарин­дош­лик алоқа­ла­ри мавжуд эди. Аммо бу муносабатлар дав­латлар ўрта­сида иттифоқ бўлган, деган гапни билдир­майди. Ҳукмрон сулолалар орасида ўзларининг сиёсий манфаатлари учун доимий равишда урушлар бўлиб тур­ган. Бу эса, оқибат натижада, уларнинг барчасини инқи­розга учратган.