Xarakter aksentuatsiyasi tushunchasining ijtimoiy-psixologik tahlili

5. Gipertimik tip. 
Bu shaxs chaqqon, muloqotchan, sergap, mimika va 
pantomimika rivojlanganligi bilan ajraiib turadi. Mey’ordan ortiqcha mustaqil, ba’zan 
sho‘xIik qiladi, boshqalar bilan munosabatda psixologik distantsiyani noto‘g‘ri his 
etadi. Suhbatda boshlangan mavzuni qoldirib beixtiyor boshqa mavzuga o‘tib ketadi. 
Tengdoshlar davrasini xush ko‘radi, shovqin suron o‘rnatib, ularni boshqarishga 
intiladi. Ko‘pincha kayfiyati chog‘, salomatligi yaxshi, uyqusi xotirjam, chehrasi 
ochiq, serharakat, ishtahasi karnay, kayfu safoga intiladi. Bu shaxs o‘ziga baxo berishi 
baland, shodon, yengiltak, shu bilan birga ishchan, tadbirkor, zeriktirmaydigan 
suhbatdosh. Tashabbuskor, boshqalarni ko‘nglini ko‘tara oladigan, serharakat. Haddan 
tashqari mustaqillika intilishi ziddiyatga sabab bo‘lishi mumkin. Omadsizlik yoki 
qat’iy to‘sqinlikka duchor bo‘lsa badjahl va darg‘azab bo‘ladi. Axloqsiz hatti 
harakatlarga moyil, puxta o‘ylanmagan rejalarni odamlarga tavsiya etadi. O‘z vazifa 
va majburiyatlariga jiddiy munosabatda bo‘lmaydi. Qat’iy intizom, bir maromdagi 
faoliyatga, yolg‘izlikka bardosh berolmaydi. 
6. Distimik tip. 
Bu shaxs jiddiyligi, tushkunlik kayfiyati, sustkorligi, irodasizligi 
bilan ajralib turadi. Kelajakka munosabati pessimistik, o‘z-o‘zini baholashi past, 
muloqotchanligi past, indamas darajada kamgap. Shovqin-suron davralardan yiroq 
bo‘lishga harakat qiladi, uydan chiqishni yoqtirmaydigan individualist, turmush tarzi 
belgilangan chegaradan chiqmaslikka intiladi. Ko‘pincha badqovoq, merov, hayotiy 
nuqson, kamchilikka ko‘proq e’tibor beradi. Bu shaxslar vijdonli, do‘stlarni 
qadrlaydigan va ularga bo‘ysinadigan. Haqni nohaqdan tez ajrata oladigan. Fikr 
yuritishi tezligi sust. 
7. Xavotirlanuvchi tip. 
Muloqotchanligi past, kafiyati mayus, qo‘rquvchan, 
sergak, hadiksirovchi, o‘ziga ishonqiramaydigan. Bu tipdagi bolalar ko‘pincha 
qorong‘ilikdan, hayvonlardan, yolg‘iz qolishdan qo‘rqadilar. Sho‘x, chaqqon 
tengqurlaridan chetroqda bo‘lishga harakat qiiadilar, tortinchoq va uyatchan. 
"Science and Education" Scientific Journal / ISSN 2181-0842
March 2022 / Volume 3 Issue 3
www.openscience.uz
670

---

Imtihonlar, nazorat ishlari, tekshiruvlarni og‘ir his etadi. Odatda sinf oldida javob 
berishdan tortinadi. Yoshi kattalarning pand-nasixatlari ularning vijdonini qiynab 
gunohkorlik hissini uyg‘otishi mumkin. Burch, ma’suliyat hissi ularda barvaqt 
shakllanadi, axloqiy va etik talablari juda yuksak. O‘z-o‘zini boshqalardan kam his 
etadi, o‘z qobiliyatlarini keng namoyon kila oladigan faoliyat orqali shu hisni 
bekitishga harakat qiladi, bolaligidan ko‘ngli nozik, tortinchoqligi ko‘ngli tusagan 
odamlari bilan yaqinlashishiga halal beradi. Atrofidagilarning munosabati bu shaxs 
uchun eng nozik muammo. Hazilni ko‘tarolmaydi, nohaq ayblovlarga duchor bo‘lsa 
o‘zini himoya qila olmaydi. Ziddiyat va mojarolarga kamdan kam qatnashadi, 
muammoli vaziyatga tushib qolsa ko‘mak va tayanch izlaydi. Iltifotli, o‘ziga nisbatan 
talabchan, vazifalarni astoydil bajaradi. O‘zini himoya qilolmasligi sabab tez-tez hazil-
mazahga duchor bo‘ladi. 
8. Affektiv-ekzaltatsiyalangan tip. 
Bu shaxs har narsadan hayratlanib, zavq-
shavqqa to‘lib, yuzidan tabassum arimaydigan odam. Boshqalarda ko‘tarinki 
kayfiyatga sabab bo‘lmaydigan narsalar bu odam uchun xursandchilik va rohatlanish 
hissini uyg‘otadi. Xursand bo‘lsa boshi osmonga yetgandek his etadi, xafa bo‘lsa 
butkul tushkunlikka tushadi. Muloqotchanligi yuksak, ochiqtabiat, so‘zamol. 
Bahslashishni yaxshi ko‘radi, lekin to‘qnashuvgacha olib bormaydi. Mojaro va 
ziddiyatlarda ham aktiv, ham passiv tomon bo‘lishi mumkin. Do‘st-yorlariga 
bog‘lanuvchan, altruist, hamdardlik qila oladi, didli, hissiyotlari samimiy va yorqin. 
Panikyor, kayfiyati barqaror emas, shodu-xurramlikdan ma’yuslikka o‘tishi oson, 
hatti-harakati keskin, labil psixika sohibi. 
9. Emotiv tip. 
Ekzoltatsiyalangan tipga yaqin, lekin namoyon bo‘lishi seklnroq. 
Nozik tabiat, emotsional, xavotirlanuvchan, qo‘rqoq, ko‘p gapiradigan, nozik 
hissiyotlarga beriluvchan. Sahnada, filmlarda tajovuzkor hatti-harakatlarni ko‘rsa, 
ta’sirlanib uzoq vaqt esidan chiqara olmaydi va uyqusi buziladi. Mojaro va 
ziddiyatlarda juda kam qatnashadi, xafa bo‘lsa ichiga yutib, uniqib yuradi. 
Ma’suliyatii, burchni o‘ta jiddiy his etadi, o‘slmliklami o‘stirish, jonivorlarni parvarish 
qilishni yaxshi ko‘radi.Tabiatni asraydi. 
10. Siklotim tip. 
Bu shaxsda gipertimik va distimnik holatlar almashib 
turadi.Kayfiyatida tez-tez davriy o‘zgarishlar bo‘ladi va tashqi hodisalarga bog‘liq. 
Xursandchilikda gipertimiya xususiyatlari namoyon boladi: ko‘p gapiradi, ishchanligi 
oshadi, har xil fikrlar, tashabbuskorligi oshadi, xafa bo‘lsa tushkunlikka duchor boladi, 
hatti-harakati va fikrlashi sust boladi, o‘zgalar bilan muomala usullari tez-tez o‘zgarib 
turadi. O‘spirinlik davrida tsiklotimik aktsentuatsiyaning ikki variantini kuzatish 
mumkin; tipik va labil sikloid. Tipik tsikloid bolaligida odatda gipertimga o‘xshab 
ketadi, keyinchalik esa harakatsizlikni namoyon etadi, oldin oson bo‘lgan narsalar, 
endi kuchli harakatlarni talab etadi. Oldiniga chaqqon bo‘lgan endi harakatlari sust, 
uydan chiqmaydigan, ishtahasi buzilgan, uyqusiz yoki aksincha uyqisirab yuradigan 
"Science and Education" Scientific Journal / ISSN 2181-0842
March 2022 / Volume 3 Issue 3
www.openscience.uz
671

---

bo‘ladi. Tanbehlarga jahl bilan javob beradi, lekin ko‘nglining tubida g‘ashlik bo‘lib 
dipresiyaga duchor bo‘lishi mumkin. O‘z joniga qasd qilish ehtimoli bor. O‘qish 
jarayoni tekis emas, qoldirilgan materiallarini qiyinchilik bilan o‘zlashtiradi, darslarga 
nisbatan o‘zida nafrat uyg‘otadi. Labil sikloidlarda tipik tsikloidlarga nisbatan kayfiyat 
o‘zgarish fazalari odatda qisqaroq, yomon kunlari sustkor va sokin emas, balki 
darg‘azab kayfiyatga ega. Ko‘tarinki kayfiyat davrida do‘st orttirish va davralarda 
bo‘lish ishtiyoqi bor. O‘z-o‘ziga baho berish kayfiyatiga bog‘liq. 
Shaxs xarakter aksentuatsiyasini belgilangan talablar asosida diagnostkasini 
amalga oshirish orqali turli salbiy holatlarni oldini olish imkoniyati paydo bo‘ladi.