Xarakter aksentuatsiyasi tushunchasining ijtimoiy-psixologik tahlili

“Q”-ma’lumotlar. 
Shaxsni so‘rovnomalar va o‘z-o‘zini baholashning boshqa 
usullari yordamida o‘rganish va ma’lumotlar olish yordamida o‘rganishdir. “Q”-
ma’lumotlar (“Questionnfire data”)ni ifodalashini anglatadi. Tuzilishining soddaligi va 
axborotlar olishining yengilligi “Q”-ma’lumotlarning (so‘rovnomalar, o‘z-o‘ziga 
hisobot berish, o‘z-o‘zini baholash shkalasi) shaxsni o‘rganishda markaziy o‘rin tutadi. 
“Q”-ma’lumotlar olish uchun metodikalarining soni ko‘p. Ularning eng keng 
foydalaniladiganlari “Minnesoti ko‘p qirrali shaxs ro‘yxati” (MMPI), “Kaliforniya 
psixologik testi” (CPI), “O‘n olti omilli shaxsni o‘rganish so‘rovnomasi (16PF)”, 
“Gilford-Simmerman testi” shular jumlasidandir. 
“Q”-ma’lumotlar instrumental yanglishishlar yetarlicha kuchli namoyon bo‘lsa-
da, ammo ular “L”-ma’lumotlarga nisbatan yanglishishlar darajasi ancha past 
hisoblanadi. 
“Q” - ma’lumotlardagi yanglishishlar sababli bilish va motivasion xarakterga ega. 
Bilish bilan bog‘liq yanglishishlar xususiy shaxsni bilmasligi quyidagi sabablar bilan 
bog‘liqdir: 
"Science and Education" Scientific Journal / ISSN 2181-0842
March 2022 / Volume 3 Issue 3
www.openscience.uz
666

---

1.
Tekshiruvchilarning intellektual va madaniy darajasining pastligi. 
2.
Introspeksiya va maxsus bilimlar, malakalarning yo‘qligi. 
3.
Ishonchsiz etalonlardan foydalanish (masalan, tekshiriluvchi o‘zi bilan barcha 
populyatsiya bilan emas, atrofidagi yaqinlari bilan solishtiradi). 
Tekshiriluvchilarning har xil motivatsiyasi ijtimoiy ixtiyor etilgan javoblar 
yanglishish manbalari bo‘lib xizmat qilishi mumkin (dismulyatsiya) yoki o‘z 
defektlarini qayd etishi (agravasiya va simulyasiya). 
“T”-ma’ulumotlar.
Bu ma’lumot olish usuli eksperimental vaziyatlarning 
nazoratini ob’ektiv testning ma’lumotlar qisqartirilgan “T” - ma’lumotlar (objective 
test data) deb nomlanadi. “T” - ma’lumotlar shaxsni tadqiq etishga o‘zida yangi radikal 
yondashuvni taqdim etadi. Ular o‘z-o‘zini baholash va ekspertlarining baholarisiz 
xulq-atvorni ob’ektiv o‘lchashda olinadi (verbal va noverbal, sotsial va individual). 
Ob’ektiv testlarning barchasini ko‘p qirrali ekanligi ko‘p hollarda shaxsning asosiy 
xususiyatlarini namoyon etishga muvofiqlashtirilgan maxsus mikrovaziyatlar tashkil 
etiladi. Ularning xolisligiga quyidagi ikki talab asosida erishiladi: 
1.
Test baholarining yanglishish imkoniyatini cheklashga. 
2.
Tekshiriluvchining reaksiyasiga ko‘ra baho olishning ob’ektiv usullariga ega 
bo‘lish. 
Shaxsni tadqiq etish psixologiya fanidagi asosiy muammo sanaladi. Shaxs keng 
ko‘lamli tadqiqot predmeti sifatida psixolog-tadqiqotshilarning diqqat markazidadir. 
Ammo mamlakatimizda psixologiyaning jamiyat talabidan kelib chiqib yangi 
bosqichga qadam qo‘yganligi, shaxs muammosiga atroflicha e’tibor qaratishni talab 
etadi. Buning uchun shaxsni tadqiq etishda jahon psixologiyasi tajribalarini inobatga 
olgan holda muammoni tahlil etish ko‘zlangan maqsadni to‘laqonli baholash 
imkoniyani beradi.
Psixologiyada shaxsni tadqiq etish keng ko‘lamda o‘rganish vositalariga ega 
bo‘lsa-da, ammo ularni milliy muhit va zamon talablariga moslashtirish kerak bo‘ladi. 
Shaxsni o‘rganish metodikalarining jahon psixologiyasidagi tajribasi ular 
yuzasidan yana ilmiy izlanishlar olib borishga undaydi. Shu bois jahon psixologiyasida 
shaxsni baholashga bag‘ishlagan metodikalar va ularning xususiyatlarini qisqacha 
sharhlab o‘tish lozim.
Odamni o‘rganishda ob’ektiv testlar sifatida shaxsni o‘rganish so‘rovnomalari 
ahamiyatlidir. Shaxs so‘rovnomalari tekshiriluvchining asosiy e’tiborini topshiriqning 
javobiga emas, balki topshiriqqa qaratishi, test maqsadlarining yashirin xarakterga 
egaligi, topshiriqlarni yaxlit tuzilma sifatida taqdim qilinishi, psixometrik o‘lchamga 
egaligi ularning yaroqliligini belgilaydi. Shaxsni o‘rganish so‘rovnomalari uzoq vaqt 
davomida ishlab chiqiladi. 
Kishining butun hayoti davomida uning xarakterining tarkib topishiga ijtimoiy 
muhit, avvalo shu kishi bilan birga yashab turgan va ishlab kelgan jamoa katta ta’sir 
"Science and Education" Scientific Journal / ISSN 2181-0842
March 2022 / Volume 3 Issue 3
www.openscience.uz
667

---

koʻrsatadi. Kichik bolalarda xarakterning tarkib topishida taqlidning roli katta. Bolalar 
ota-onasiga, yaqin kishilarga va kattalarga oʻxshashlikka harakat qiladi. Ular 
kattalarning yurish-turishlari, dasturxon atrofida oʻzini tutishi va boshqalarga taqlid 
qiladilar, kichiklarga va jonivorlarga munosabatlarini koʻrsatadilar. Ota-onalar va 
uqituvchilar, umuman katta yoshdagilar hammasi oʻzlariga ham e’tibor bilan 
qarashlari, farida ijobiy xarakter xislatlarini har doim tarbiyalab borishlari lozim. 
Xarakterning oʻsishida tarbiya va oʻz-oʻzini tarbiyalashning roli katta. Oʻsib 
kelayotgan yosh avlodning xarakteri, avvalo oilada va maktabda tarbiyalanadi. 
Bolalarning xarakterini tarbiyalashda katta mas’uliyatli vazifa ota-onalar, oʻqituvchilar 
va bolalar bogʻchasi tarbiyachilari zimmasiga tushadi. Xarakterni tarbiyalashda 
pedagog bolaning temperamentni ijobiy va salbiy tomonlarini yaxshi bilishi lozim. 
Xarakterni tarbiyalash, jumladan, temperamentning ijobiy tomonlarini oʻstirishdan, 
uning salbiy tomonlarini yoʻqotishdan va bu salbiy tomonlarni xarakterning ijobiy 
hislatlari bilan almashtirishdan iborat. Xarakterning salbiy tomonlarini yoʻqotmoq, 
ijobiy 
tomonlarini 
tarbiyalab 
yetkazmoq 
uchun 
tarbiyalanuvchining 
oʻz 
temperamentini oʻzi idora qilishiga oʻrgatmoq lozim. oʻz temperamentini idora qila 
bilish xarakterning ijobiy hislatidir. 
Bola xarakterining tarkib topishida jamoaning tarbiyalovchi roli nihoyatda katta. 
Inson yakka bir-biridan ajralgan tariqa hayot kechirmaydi, muayyan jamoada, ya’ni 
muayyan oilada, maktabda va xokazolarda hayot kechiradi. Jamoa shaxs bilan jamiyat 
oʻrtasidagi bogʻlovchi bo’gʻindir. Har bir oʻqituvchi va tarbiyachi bola xarakterining 
ayrim hislatlarini tarbiyalashda faqat jamoa orqali ta’sir qilib, ijobiy natijalarga 
erishmogʻi mumkin.
Xarakterning tashabbuskorlik, qat’iyatlilik, dadillik, sabotlilik singari ijobiy 
hislatlari bolalar bogʻchasida o’yin faoliyatida tarkib topa boshlaydi. Toʻgʻri 
uyushtirilgan maktab jamoasi sharoitida oʻquvchilarda uyushqoqlik, intizom, 
saranjom-sarishtalik, oʻz-oʻzini tuta bilish, oʻzini idora qilish, oʻziga nisbatan 
talabchan boʻlish kabi xarakter hislatlari tarbiyalanib yetishadi. Kishi jamoada bir-biri 
bilan aloqa qilish jarayonida boshqalarning va oʻzining xarakter xususiyatlarini bilib 
oladi. Xarakterini bir xili ijobiy, boshqa bir xili salbiy ekanligini ajratib oladi. Bunday 
sharoit kishini oʻz xarakterini oʻzi tarbiyalash, jumladan, oʻz xarakterini qaytadan 
tarbiyalashni yo’lga soladi.
 
Shmishek tomonidan shaxs aksentuatsiyasiga tashxis qo‘yish uchun 
mo‘ljallangan so‘rovnoma yaratilgan bo‘lib, so‘rovnomaning ilmiy asosi 
K.Leongardning “Shaxslar aksentuatsiyasi” kontsepsiyasi. Shaxs xususiyatlari asosiy 
va qo‘shimchalarga bo‘linadi. Asosiy xususiyatlari shaxsning negizini tashkil etadi. 
Asosiy xususiyatlar bo‘rttirib ko‘rsatilgan bo‘lsa xarakter aksentuatsiyalangan 
hisoblanadi. K.Leongard ta’biri bilan asosiy xususiyatlar bo‘rtib chiqqan shaxs 
“Aksentuatsiyalangan” deyiladi. “Aksentuatsiyalangan shaxs” atamasi psixopatiya va 
"Science and Education" Scientific Journal / ISSN 2181-0842
March 2022 / Volume 3 Issue 3
www.openscience.uz
668

---

norma oralig‘ida joylashgan. Aksentuatsiyalangan shaxslar patologik shaxslar emas, 
lekin nomaqbul ta’sirlar natijasida aksentuatsiya patologik tus olib shaxs strukturasini 
vayron qilishi mumkin. 
Leongard tomonidan belgilangan aksentuatsiyalangan baxslarning 10 tipi 2 
guruhga bo‘lingan: xarakter aktsentuatsiyasi (namoyishkor, pedantik, botib qoluvchi, 
qo‘zg‘aluvchi) va temperament aksentuatsiyasi (gipertimik, distimik, xavotir-
qo‘rquvchan, siklotimik, affektiv, emotiv)ni ko‘rishimiz mumkin.