Xarajatlar hisobining maqsadi, vazifalari va tamoyillari

Respublika bo’yicha jami 

2079,5 

20,38 

 

Jadvaldan  ko’rinadiki,  2009-yilda  respublikamiz  bo’yicha  mahsulotlar 

tannarxini 2079.5 mlrd. so’mga yoki 20,38 foizga qisqartirishga erishilgan. 



 

Hozirgi  global  moliyaviy-iqtisodiy  inqirozni  bartaraf  etishda  muhim  chora-

tadbirlar qatoriga tannarxni pasaytirishning kiritilishidan xarajatlarning nafaqat 

xo’jalik  yurituvchi  subyektlar  moliyaviy-xo’jalik  faoliyatida,  balkim  butun 

boshli  mamlakat  mamlakat  hayotida  asosiy  ko’rsatkich  ekanligini  bilib 

olishimiz  mumkin.  Shunday  ekan,    xo’jalik  yurituvchi  subyekt  rahbarlari 

(mulkdarlar,  tadbirkorlar,  aksiyadorlar)  hamda  ularning  mehnat  ahli  bu 

ko’rsatkichga jiddiy yondashishlari va doimiy nazorat qilib borishlari zarur.  

Yuqorida  ta’kidlaganimiz  kabi  xo’jalik  yurituvchi  subyektlar  moliyaviy-

xo’jalik faoliyatining asosiy ko’rsatkichlaridan biri, moliyaviy hisobot elementi  – 

bu  xarajatdir.  Har  qanday  korxona,  tashkilot  o’z  faoliyatini  tashkil  qilish 

jarayonida turli xil sarflarni amalga oshiradi, masalan, qishloq xo’jaligida faoliyat 

yurituvchi  fermer  xo’jaligi  qishloq  xo’jaligi  mahsulotini  ishlab  chiqarish  uchun 

---

 

mehnat  haqi  xarajatlari  (ijtimoiy  sug’urta  ajratmalari  bilan),  urug’lik  va  ko’chat 

materiallari, o’g’itlar, o’simlikni himoya qilish vositalari va  shu kabi boshqa turli 

xarajatlarni amalga oshiradi. 

Xarajatlarga  turli  adabiyotlarda  turlicha  deb  bo’lmasada,  bir-biriga  yaqin 

ta’riflar berilgan, ularning ayrimlari quyidagilar: 

1.

 

Xarajat

  deganda,  hisobot  davrida  korxona  aktivlarining  kamayishi  yoki 

majburiyatlarning ko’payishi tushuniladi

2

. 

2.

 

Xarajat

  –  bu  mahsulotni  ishlab  chiqarish,  tovarlarni  sotish  va  xizmatlar 

ko’rsatish  bilan  bog’liq  bo’lgan  sarflarning  puldagi  ifodasidir

3

,  boshqacha 

qilib  aytganda  ko’zlangan  maqsadga  erishish  uchun  amalga  oshirilgan 

sarflarening puldagi ifodasidir. 

3.

 

Xarajatlar

  –  bu  hisobot  davri  davomida  kompaniya  mulkdorlariga  badal 

to’lovlari  bilan  bo’gliq  bo’lmagan  holda  kapitalning  kamayishida  o’z  aksini 

topgan 

aktivlarning 

chiqarib 

ketilishi 

va 

boshqa 

eskirishi 

yoki 

majburiyatlarning  o’sishi  shaklida  yuz  beradigan  iqtisodiy  naflarning 

kamayishidir 

4

.  

4.

 

Xarajatlar

  –  mahsulotlarning  (tovarlarning)  yetkazib  berilishi  yoki  ishlab 

chiqarilishi,  xizmatlarning  ko’rsatilishi  yoki  boshqa  bir,  xususiy  kapitalning 

kamayishiga  olib  keluvchi,  biroq  uning  qatnashchilar  o’rtasida  taqsimlanishi 

bilan  bog’liq  bo’lmagan  faoliyat  turlarining  amalga  oshirilishi  oqibatida 

aktivlarning  kamayishi  yoki  boshqa  xil  sarflanishi  yoki  /  va  qarzlarning 

(passivlarning) yuzaga kelishidir

5

. 

Keltirilgan  ta’riflarni  schotlardagi  harakatini  ifodalaydigan  bo’lsak, 

quyidagicha bo’ladi: 

 

 

 

 

 

 

                                                           

2

 K.B.Urozov. Buxgalteriya hisobi va audit. T.: “O’qituvchi”, 2004. 245-bet 

3

 Musayev H.N. Audit. T.: “Moliya”, 2003. 143-bet 

4

 S.N.Toshnazarov. Xalqaro hisob asoslari. Ma’ruza matnlari to’plami. Samarqand-2008. 83-bet 

5

 I.A.Zavalishina. Yangicha buxgalteriya hisobi. Amaliy qo’llanma. T.: “Iqtisodiyot va huquq dunyosi”, 

2004. 91-bet

  

---

 

2810 

9110 

6710 

9420 

100000 

100000 

100000 

100000 

100000 

100000 

C1 

 

5110 

6610 

100000 

100000 

 

 

2-chizma: Xarajatlarning schotlarda ifodalanishi 

Chizmadan  ko’rinib  turibdiki,  aktivlarni  ifodalovchi  schot  kamaymoqda, 

majburiyatlarni ifodalovchi schot esa ko’paymoqda. 

O’zR  Vazirlar  Mahkamasining  1999-yil  5-fevraldagi  54-son  qarori  bilan 

tasdiqlangan  “Mahsulot  (ishlar,  xizmatlar)  ni  ishlab  chiqarish  va  sotish 

xarajatlarining  tarkibi  hamda  moliyaviy  natijalarni  shakllantirish  to’g’risida 

Nizom”  (bundan  keyin  “Xarajatlar  tarkibi…  to’g’risida”gi  Nizom)ga  muvofiq 

barcha xarajatlar quyidagicha guruhlanadi