asosiy faoliyat bilan bog’liq xarajatlar tushuniladi. “Xarajatlar tarkibi to’g’risida”
gi Nizom va 21-son BHMSga muvofiq korxonalarning asosiy faoliyati bilan
bog’liq xarajatlar quyidagi to’rtta quyi guruhga bo’linadi
6
.
Sotish tannarxiga kiritilgan xarajatlar
– bularga sotilgan mahsulotlar, tovarlar,
ishlar va xizmatlarning tannarxiga kiritilgan xarajatlar kiradi, mahsulot ishlab
chiqarilishi bilan bog’liq xarajatlar sotilgan mahsulotlarning tannarxini tashkil
qiladi va hisobotlarda sotishdan olingan daromadlar bilan taqqoslanadi.
Hisobot davrida daromadlarning kam olinishi tegishli daromadni olishni
ko’zlab maqsadga muvofiq tarzda amalga oshirilgan xarajatlani bo’lg’usi
davrlar (3100-schotlar), tugallanmagan ishlab chiqarish (2000-schotlar) yoki
tovar-moddiy zahiralar (2800, 2900 va boshqa schotlar) xarajatlari sifatida
aktivlarga kiritilishi imkonini beradi. O’z navbatida ishlab chiqarish tannarxiga
kiritiladigan xarajatlar ham iqtisodiy mazmuniga ko’ra besh guruhga bo’linadi:
1)
ishlab chiqarish bilan bog’liq moddiy xarajatlar;
2)
ishlab chiqarish xususiyatiga bog’liq mehnat xarajatlari;
3)
ishlab chiqarishga tegishli bo’lgan ijtimoiy sug’urtaga ajratmalar;
4)
Asosiy vositalar va ishlab chiqarish ahamiyatiga ega bo’lgan nomoddiy
aktivlar amortiztsiyasi;
5)
ishlab chiqarish tusiagi boshqa
xarajatlar
(Nizomning B bo’limi 1-qismi).
Davr xarajatlari
– bularga mahsulotlarni (tovarlar, ish va xizmatlarni) sotishga,
korxonani ma’muriy-boshqaruviga va boshqa operatsiaon faoliyatiga doir
xarajatlar kiradi, ushbu xarajatlar ma’lum hisobot davrida yuz beradi
(Nizomning B bo’limi 2-qismi).
Kelgusi davr xarajatlar
– bu korxonaning kelgusi asosiy faoliyatiga doir, lekin
hisobot davrida amalga oshirilgan xarajatlaridir. Bunday xarajatlarga oldindan
to’langan ijara haqlari, oldindan to’langan xizmat haqlari va boshqa oldindan
to’langan bo’naklar kiradi.
Muddati uzaytirilgan xarajatlar
– bularga korxonaning kelgusi asosiy
faoliyatiga doir, lekin muddati bir yil va undan ko’p muddatga uzaytirilgan
xarajatlari kiradi.
Asosiy bo’lamagan faoliyatga doir xarajatlar
deganda, bevosita asosiy faoliyatga
taalluqli bo’lmagan ya’ni, korxona ustavida asosiy faoliyat sifatida belgilab
qo’yilmagan faoliyat turlari bilan bog’liq xarajatlar tushuniladi. Bunday xarajatlar
“Xarajatlar tarkibi to’g’risida” gi Nizomga muvofiq moliyaviy faoliyatga doir
xarajatlar va favquloddagi zararlarga bo’linadi.
Moliyayaviy faoliyatga doir xarajatlar
– bu qimmatli qog’ozlarni chiqarish va
joylashtirish, valuta operatsiyalari, kredit va qarzlarni olish, uzoq muddatli
6
K.B.Urozov. Buxgalteriya hisobi va audit. T.: “O’qituvchi”, 2004. 246-bet
ijaraga doir va boshqa moliyaviy faoliyatga taalluqli xarajatlardir. Bularga
foizlar, salbiy kurs farqlari ko’rinishidagi xarajatlar va boshqalar kiradi
(Nizomning B bo’limi 3-qismi).
Favqulodda zararlar –
yuz berishi doimiy xarakterga ega bo’lmagan,
kutilmagan tasodif va hodisalardan ko’rilgan zararlar tushuniladi. Bularning
davlat qonunlarining o’zgarishi, tabiiy ofatlar, revolutsion o’zgarishlar
natijasida vujudga kelgan zararlar kiradi (Nizomning B bo’limi 4-qismi).
Xarajatlarni korxonaning moliyaviy-xo’jalik faoliyatidagi o’rnini chizma
ko’rinishida tasvirlasak quyidagicha bo’ladi (
3-chizma
).
Xarajatlarni tannarx obyektlariga olib borilishiga bevosita va bilbosita
xarajatlarga bo’lamiz.
Bevosita xarajatlar
– bu birlamchi hujjatlarga asosan ma’lum bir mahsulot
turining yoki ishning tannarxiga kiritilishi mumkin bo’lgan va ularni yaratish
yoki bajarish bilan bog’liq bo’lgan xarajatlar hisoblanadi, mazkur xarajatlar
aniq bir tannarx obyektiga to’g’ridan-to’gri qo’shiladi.
Bilvosita xarajatlar –
bu
bir necha xil mahsulotni tayyorlash bilan bog’liq
xarajatlar hisoblanadi, shuning uchun ular mazkur mahsulot turlari o’rtasida
taqsimotning aniq bazalariga mutonosib ravishda taqsimlanadi.
Ishlab chiqariladigan mahsulotning bog’liqlik darajasiga qarab xarajatlar
ikki guruhga: o’zgaruvchan va shartli-doimiy xarajatlarga bo’linadi.
O’zgaruvchan xarajatlar
– bu mahsulot ishlab chiqarish hajmiga mutonosib
ravishda o’zgaradigan xarajatlardir. Bunday xarajatlarga xom-ashyo va asosiy
material xarajatlari, ishlab chiqarishda band xodimlarga ishbay hisoblangan
mehnat haqi, ijtimoiy sug’urtaga ajratmalar va hokazolar kiradi;
Shartli doimiy xarajatlar
– bu hajmi har doim bir xilda bo’lib qoladigan yoki
chiqarilayotgan mahsulotning miqdori o’sishi yoki kamayishi bilan katta
ahamiyat kasb etmaydigandarajada o’zgaradigan xarajatlardir. Bunday
xarajatlarga amortizatsiya, ijara to’lovlari va ishlab chiqarishni boshqarish
bo’yicha boshqa xarajatlar kiradi. Bu tur xarajatlarning bunday nomlanishiga
sabab, mahsulot ishlab chiqarishning ma’lum darajasigacha ishlab chiqarish
sexlari boshqaruv xodimlari mehnat haqi va boshqa xarajatlar o’zgarmas bo’lib
qoladi, ammo ishlab chiqarishning ko’proq oshishi yangi dastgohlar sotib
olishni , yangi sexlarni ishga tushirishni talab etadi, bu esa ularni boshqarish
xarajatlarini oshiradi.
3-chizma: Xarajatlarni korxonaning moliyaviy-xo’jalik faoliyatidagi o’rni
Ta’minot
jarayoni
Ishlab chiqarish jarayoni
jarayoni
Sotish jarayoni
Do'stlaringiz bilan baham: 
