Xalqaro xususiy huquq (1-25) 1-kazus

Xalqaro xususiy huquq (1-25)
1-kazus
O‘zbekiston firmasi (sotuvchi) bilan Chexiya firmasi (sotib oluvchi) o‘rtasida xalqaro oldi-sotdi shartnomasi imzolanadi. Shartnomaga ko‘ra, tovarlar uchun to‘lov Pragadagi Chexiya tijorat bankida sotib oluvchi tomonidan sotuvchi foydasiga ochilgan chaqirib olinmaydigan akkreditiv bo‘yicha hisob-kitoblar orqali amalga oshirildi. Sotib oluvchi bankka sotuvchi foydasiga ochilgan chaqirib olinmaydigan akkreditiv hisob raqamini ochish bo‘yicha topshiriq berdi va shu kuni bankdan pullar yechib olinganligi ma’lum bo‘ldi. Lekin sotuvchi akkreditiv bo‘yicha xech qanday pullar bank hisob raqamida mavjud emaslinini bildirdi. Akkreditiv summalari sotib oluvchiga ham qaytarilmagan edi.
Aniqlanishicha, ko‘rsatilgan akkreditiv summasi mijozning hisob raqamiga emas, bankning hisob raqamiga kelib tushgan ekan. O‘zbekiston va Chexiya firmalari o‘rtasida tuzilgan arbitraj izohiga muvofiq, sotuvchi Stokgolmdagi xalqaro tijorat arbitraj sudiga murojjat qildi. Sotib oluvchining arbitraj sudiga bergan bayonnomasiga ko‘ra, shartnoma bo‘yicha kelishilgan barcha shartlarni o‘z vaqtida bajarganligini, Chexiya banki orqali amalga oshirilgan hisob-kitoblar tufayli isbotlab berishi lozimligini bildirdi. Bank arbitraj izohi bo‘lishiga qaramay arbitraj sudida ishtirok etishga rozilik bermadi.
Vaziyatga huquqiy baho bering.
Аккредитив бўйича ҳисоб-китоб қилинганида мижознинг (тўловчининг) топшириғи билан ва унинг кўрсатмаларига мувофиқ аккредитив очган банк (банк-эмитент) маблағларни олувчи ёки у кўрсатган шахс (бундан кейинги матнда — маблағларни олувчи) ҳужжатларни тақдим этган ва аккредитивда назарда тутилган бошқа шартларни бажарган тақдирда тўловни амалга ошириш мажбуриятини олади.
Амалдаги ФКнинг 799-моддасига кўра, маблағ олувчининг розилигисиз бекор қилиниши мумкин бўлмаган аккредитив чақириб олинмайдиган аккредитив дейилади.
Банк-эмитентнинг илтимосига биноан аккредитив бўйича операцияни ўтказишда иштирок этаётган ижрочи банк чақириб олинмайдиган аккредитивни тасдиқлаши мумкин (тасдиқланган аккредитив). Бундай тасдиқлаш ижрочи банк банк-эмитентнинг мажбуриятига қўшимча суратда аккредитив шартларига мувофиқ тўловни амалга ошириш мажбуриятини ўз зиммасига олганлигини билдиради.
Ижрочи банк томонидан тасдиқланган чақириб олинмайдиган аккредитив ижрочи банкнинг розилигисиз ўзгартирилиши ёки бекор қилиниши мумкин эмас.
Демак юқоридаги казусда Чехия фирмаси тўловчи, Ўзб фирмаси эса маблағларни олувчи, Чехия банки банк-эмитент ҳисобланади.
Akkreditiv shartlari buzilganligi yuzasidan javobgarlik masalalari FKning 802-moddasida qayd etilgan. Unga asosan, mijoz (to’lvchi) oldida bank emitent, bank emitent oldida esa ijrochi bankning javobgarligi belgilangan. Demak ushbu qoidani hisobga olsak, Chexiya banki bank emitent sifatida Chexiya firmasi oldida javobgar hisoblanadi. Tomonlar o’rtasida nizoni hal etish bo’yicha arbitraj izohi mavjud bo’lganligi uchun bank arbitraj muhokamasida qatnashishi kerak. Bankning arbitraj jarayonida qatnashmasligi boshqa holat isbotlanmaguncha ushbu vaziyatda uning javobgar ekanligini keltirib chiqaradi.
2-kazus
Vasiyat bo‘yicha vorislik to‘g‘risida FKning 1198-moddasida shunday holat belgilab qo‘yilgan: shaxsning vasiyatnoma tuzish va uni bekor qilish layoqati, shuningdek vasiyatnomaning va uni bekor qilish hujjatining shakli, agar meros qoldiruvchi vasiyatnomada o‘zi fuqaro bo‘lgan mamlakatning huquqini tanlagan bo‘lmasa, hujjat tuzilayotgan paytda meros qoldiruvchi doimiy turar joyga ega bo‘lgan mamlakatning huquqi bo‘yicha aniqlanadi.
Muhokama qiling: vasiyatnoma shakli xususida baxsga kirishing va unda ishtirok etuvchi kollizion bog‘lovchilarni sharhlang.
Vaziyatga huquqiy baho bering.
Ворислик муносабатларининг ҳуқуқий тартибга солиниши ворислик қонуни билан белгиланади. Халқаро хусусий ҳуқуқ доктринасида ворислик қонуни деганда, чет эл элементи билан мураккаблашган ворислик муносабатларининг мажмуасига ёки уларнинг асосий қисмига нисбатан қўлланувчи ҳуқуқ (мамлакат қонуни) тушунилади. Ворислик қонунига, умуман мол-мулкка ворислик қилишга алоқадор умумий масала ва қоидалар билан бир қаторда мол-мулкнинг алоҳида шаклларига нисбатан ворислик қилиш тўғрисидаги махсус масала ва қоидалар ҳам бўйсунади (кўчмас мулк, банк қўйилмалари, қимматбаҳо қоғозлар, мутлақ ҳуқуқлар, талаб қилиш ҳуқуқлари ва х.к.). Шарҳланаётган модда 1-қисмига кўра, ворислик қонунини белгилаш учун дастлабки коллизион тамойил бўлиб, мерос қолдирувчининг охирги доимий турар жойга эга бўлган мамлакатининг ҳуқуқи ҳисобланади. Шартномаларда васиятнома тузиш лаёқати, васиятнома шакли (васиятномани бекор қилиш) альтернатив тарзда хал қилинади: ё мерос қолдирувчининг фуқаролиги мансуб бўлган мамлакат қонунчилиги билан, ёхуд васиятнома тузиш (бекор қилиш) жойи қонунчилиги билан. Ушбу масалани 1993 йилги Минск конвенцияси (47-модда) бошқачароқ хал қилади: шахснинг васиятнома тузиш (бекор қилиш) лаёқати, васиятнома ва уни бекор қилиш шакли, акт тузилиш пайтида мерос қолдирувчи яшаш жойига эга бўлган мамлакат ҳуқуқи бўйича белгиланади. Шартномалар билан ворислик тўғрисидаги ишларни кўриб чиқиш тартиби регламент қилинган. Кўчар мулкка нисбатан ворислик тўғрисидаги ишларни кўриб чиқишга мерос қолдирувчи вафот этиш пайтида яшаш жойига эга бўлган мамлакатнинг органлари ваколатли бўлади. Кўчмас мулкка нисбатан ворислик тўғрисидаги ишларни кўриб чиқишга ушбу мол-мулк жойлашган мамлакатнинг органлари ваколатли бўлади. Шартномалар ворислик мулкини ҳимоя қилиш бўйича чораларни назарда тутадилар.
Васиятнома ёзилган жойи ва вақти кўрсатилган ҳолда ёзма шаклда тузилиши лозим. Қуйидаги васиятномалар ёзма шаклда тузилган ҳисобланади: нотариал тасдиқланган васиятномалар; нотариал тасдиқланган васиятномаларга тенглаштирилган васиятномалар. Ёзма шаклдаги васиятнома васият қилувчининг ўз қўли билан имзоланиши лозим. Агар васият қилувчи жисмоний нуқсонлари, касаллиги ёки саводсизлиги туфайли васиятномани ўз қўли билан имзолай олмаса, унинг илтимосига биноан нотариус ёки қонунга мувофиқ васиятномани тасдиқлайдиган бошқа шахс ҳозир бўлганида васият қилувчи ўз қўли билан имзолай олмаганлигининг сабаблари кўрсатилган ҳолда васиятномага бошқа шахс имзо қўйиши мумкин. Қуйидагилар васият қилувчининг ўрнига васиятномани имзолаши мумкин эмас: нотариус ёки васиятномани тасдиқловчи бошқа шахс; васиятнома кимнинг фойдасига тузилган ёки кимга нисбатан васият мажбурияти юклатилган бўлса, ўша шахс, унинг эри (хотини), болалари, ота-онаси, неваралари ва чеваралари, шунингдек васият қилувчининг қонун бўйича меросхўрлари; тўлиқ муомала лаёқатига эга бўлмаган фуқаролар; саводсизлар ва васиятномани ўқий олмайдиган бошқа шахслар; ёлғон гувоҳлик берганлик учун муқаддам судланган шахслар.
Васиятнома албатта ёзма шаклда тузилиши ва нотариус томонидан тасдиқланиши лозим. Васиятномани нотариус томонидан тасдиқлашнинг мажбурийлиги — ўринли (тўғри) қонуний талабдир. Оддий ёзма шакл кўпгина муаммоларни келтириб чиқариши мумкин.
3-kazus
O‘zbekiston firmasi (sotib oluvchi) bilan Chexiya firmasi (sotuvchi) o‘rtasida 300 tonna pishloq mahsulotini sotib olish to‘g‘risida xalqaro oldi-sotdi shartnomasi imzolandi. Mahsulotlar 250000 AQSh pul birligida teng miqdorda 20 tonnadan INKOTERMSning EXW bo‘yicha sotuvchining Pragadagi omboridan olib ketilishi kerak edi. Shartnoma shartlariga ko‘ra, sotib oluvchi tovarni qabul qilib olgan kundan boshlab 5 kun ichida oddiy pul o‘tkazmasi orqali to‘lovni amalga oshirishi kerak edi. Tovarning 1-qismi, ya’ni 20-tonna 2016-yil yanvar oyida olib ketildi. Ikkinchi qismi esa fevral oyida olib ketishga mo‘ljallangan edi. Sotib oluvchi tomonidan dastlabki to‘lov 50.000 AQSh pul birligi to‘landi.
Sotib oluvchi tomonidan to‘langan qo‘shimcha to‘lov bo‘lishiga qaramasdan sotuvchi tovarning ikkinchi qismini sotib oluvchi tomonidan olib ketilishi uchun fevralning oxirgi kuniga qadar xam tayyorlamadi. Sotib oluvchi ikkkinchi qism uchun oldindan qilingan to‘lovni qaytarishni sotuvchidan talab qildi. O‘zaro kelishuvlar natijasida ikkinchi tovarlarni tayyorlash qismi mart oyi deb belgilandi. Sotuvchi o‘z majburiyatlarini mart oyida xam bajarmadi, sotib oluvchi sotuvchiga ikkinchi tovar uchun oldindan to‘langan pulni qaytarishini va shartnomani bekor qilishi lozimligini faks orqali yubordi. Ikki tomon o‘rtasidagi shartnoma shartlariga muvofiq nizo kelib chiqqan vaqtda O‘zbekiston Savdo sanoat palatasi xuzuridagi arbitraj sudida ko‘rilishi belgilangan edi. Arbitraj muzokarasi davomida sotuvchi sotib oluvchi tomonidan oldindan to‘langan pulni qaytarmaslik asoslarini bayon etib, sotib oluvchining sotuvchi oldida avvalgi 70000 AQSh pul birligida qarzi borligini aytib o‘tdi.
EXW Inkoterms 2020 yetkazib berish shartlari "Ex Works" deb nomlangan joyni anglatadi," Franco Factory " deb tarjima qilinadi. Sotuvchi: yuk tashish uchun tayyor mahsulotni taqdim etishi shart. Xaridor: eksport, import bojxona rasmiylashtiruvini bajarish va tovarlarni yetkazib berishi kerak.
Mazkur ish bo’yicha vaziyatni FKning oldi-sotdi shartnomasi bo’yicha tahlil qilish lozim. Ushbu qoidalarga asosan, sotuvchi Chexiya firmasi ikkinchi qism tovarni o’z vaqtida topshirish majburiyatiga amal qilmayapti. Bu esa o’z o’rnida FKning 389-moddasiga havola qilishni ko’rsatmoqda.
4-kazus
Xalqaro xususiy huquqda voyaga yetamganlarni mehnat sharoitini tartibga soladigan tartib qoidalarni 1936-yilgi “Bolalarni dengizda ishlashga yo‘l qo‘yiladigan eng kam yosh to‘g‘risida”gi Konvensiya, 1973-yilgi “Ishga qabul qilishning eng minimal yoshi to‘g‘risida”gi Konvensiyalar va boshqa bir qator xalqaro hujjatlar bilan tartibga solinadi.
Muhokama qiling: Xalqaro xususiy huquqdagi voyaga yetmaganlarning mehnat munosabatlarini, ishga qabul qilishning minimal yoshini, dam olish vaqti, mehnatga haq to‘lash, ish vaqti va mehnatni muhofaza qilishga oid masalalarni halqaro hujjatlar va xalqaro amaliyotlar misolida muhokama qiling.
1973-yilgi “Ishga qabul qilishning eng minimal yoshi to‘g‘risida”gi Konvensiyaga muvofiq:
Ушбу Конвенция амал қиладиган ташкилотнинг ҳар бир аъзоси болалар меҳнатини самарали равишда бекор қилишни ва иш билан таъминлашнинг минимал ёшини ўспиринларнинг тўлиқ жисмоний ва ақлий ривожланишига мос келадиган даражага босқичма-босқич оширишни таъминлашга қаратилган миллий сиёсатни амалга оширишга мажбурдир. Ўсмирнинг соғлиғи, хавфсизлиги ёки ахлоқига зарар етказиши мумкин бўлган ҳар қандай ишга ёки бошқа ишларга қабул қилишнинг минимал ёши ўн саккиз йилдан кам бўлмаслиги керак. Миллий Қонунчилик ёки қоидалар ўн уч ёшдан ўн беш ёшгача бўлган шахсларни енгил иш учун ишга ёки бошқа ишга жойлаштиришга рухсат бериши мумкин: а) уларнинг соғлиғи ёки ривожланиши учун зарарли бўлмаса; б) уларнинг мактабга боришига, ваколатли органлар томонидан тасдиқланган касбга йўналтириш ёки ўқув дастурларида иштирок етишига ёки олинган тренингдан фойда олиш қобилиятига зарар етказмаса.
“Bolalarni dengizda ishlashga yo‘l qo‘yiladigan eng kam yosh to‘g‘risida”gi Konvensiyasiga ko’ra:
Ушбу Конвенцияда "кема" атамаси ҳарбий кемалардан ташқари, давлат ёки хусусий мулк бўлишидан қатъи назар, денгиз навигацияси билан шуғулланадиган ҳар қандай характердаги барча кемаларни англатади. Ўн беш ёшга тўлмаган болалар иш билан таъминланмаслиги ёки кемаларда ишлаши мумкин емас. Ушбу Конвенция қоидаларининг қўлланилишини назорат қилишни осонлаштириш учун ҳар бир капитан ёки кема егаси ўз кемасида ўн олти ёшга тўлмаган, туғилган кунини кўрсатган ёки ушбу маълумотларни кема таркибига киритган барча шахсларнинг рўйхатини юритади.
5-kazus
O‘zbekiston tashkiloti (sotuvchi) bilan Germaniya tashkiloti (sotib oluvchi) o‘rtasida umumiy narxi 300 ming yevro bo‘lgan tegirmon sotib olish bo‘yicha xalqaro oldi-sotdi shartnomasini tuzdi. Sotuvchining saytida tovarning xususiyatlari to‘g‘risida to‘liq standart shartlari to‘g‘risida ma’lumot keltirilgan edi. Sotib oluvchi sotuvchiga internet pochtasi orqali shartnomani yuboradi va sotuvchi bu xabarni tasdiqlaydi. Lekin, asbob-uskunalaridagi kamchiliklarni bartaraf etish bo‘yicha internetda tasdiqlangan ma’lumotlarda izoxlar mavjud emas edi. Sotuvchi tomonidan yetkazib berilgan asbob-uskunalardagi kamchiliklar yuzasidan O‘zbekiston SSP huzuridagi arbitraj sudiga sotib oluvchi da’vo arizasi bilan murojaat qildi.