Xalqaro turizm

Pul tizimi tushunchasi va uning turlari

Pul tizimi mamlakatda tarixan tarkib topgan va milliy qonunchilik bilan tasdiqlangan pul muomalasini tashkil qilish shaklidir. Hozirgi pul tizimi XVI–XVII asrlarda vujudga kelgan. Muomaladagi pul turlariga qarab, vaqt o`tishi bilan pul muomalasining 2 tizimi ajralib chiqqan. Ular quyidagilar:

PUL MUOMALASINING TIZIMLARI



Metall tangalar



Kredit va qog`oz pullar bo`lgan pul tizimi

1. Metall tangalar muomalada bo`lgan pul tizimi. Bunda oltin va kumush tangalar muomalada bo`lgan, qog`oz pullar esa birinchi talab bilanoq metall pullarga almashtirilib berilgan. Metall tangalar bir yoki ikki xil metalldan zarb qilingan. Agar tangalar faqat bir xil metalldan, ya`ni oltin yoki kumushdan zarb qilinsa-monometall, aksincha, ikki xil metalldan, ya`ni oltin va kumushdan zarb qilinsa bimetall pul tizimi deyiladi. Bulardan tashqari muomalada mis chaqalar, kredit va qog`oz pullar ham mavjud bo`lgan. Ammo ularning salmog`i juda kam bo`lgan. 2. Kredit va qog`oz pullar muomalada bo`lgan pul tizimi. Bu tizimda oltin va kumush muomaladan batamom chiqarib 24

yuborilgan, qog`oz pullar esa oltin yoki kumushga almashtirilib berilmagan. Mamlakat Markaziy banki tomonidan muomalaga chiqarilgan banknotlar milliy pul birligiga aylangan. Pul muomalasida naqd pulsiz hisob - kitoblar ustun bo`lgan. Pul muoamalasi davlat tomonidan tartibga solib turilgan. Bu pul tizimi 1929-1933 yillardagi jahon iqtisodiy tangligi natijasida vujudga kelgan va hozirgi davrda barcha mamlakatlarda amal qilmoqda.

Bimetalizm - pul tizimida umumiy ekvivalent rolini metall (ko’pincha oltin va
kumush) bajargan, bu tizimda ikkala metalldan ham tangalarning erkin muomalaga chiqarilishi va ularning cheksiz almashishiga amal qilingan.
Parallel valyuta tizimida ikki metall qiymati stixiyali, metallning bozor
bahosiga munosib tarzda belgilangan. Bu pul tizimida davlat metallar orasidagi
mutanosiblikni o’rnatib qo’ygan. Oltin va kumush tangalarning chiqarilishi va
ularning aholi tomonidan qabul qilinishi ana shu mutanosiblikka muvofiq amalga
oshirilgan.
Bimetalizm XVI-XVII asrlarda keng tarqalgan bo’lib G’arbiy Evropaning
qator mamlakatlariga esa XIX asrgacha etib kelgan.
1865 yili Frantsiya, Belgiya, Shveytsariya va Italiya mamlakatlari
bimetalizmni xalqaro sulh - Lotin tanga Ittifoqi yordamida saqlab qolishga
urinishgan. Tuzilgan konventsiyada ikkala metalldan ham 5 frank va undan yuqori
qiymatli tangalarni chiqarish, oltin va kumush o’rtasida 1:15,5 qiymat
mutanosibligini o’rnatish shartlari ko’zda tutilgan.
Biroq bimetallik pul tizimining qo’llanilishi rivojlangan kapitalistik xo’jalik
ehtiyojlariga mos kelmasdi, chunki qiymat o’lchovi sifatida bir vaqtning o’zida ikki
metall - oltin va kumushning qo’llanilishi pulning ushbu funktsiyasi tabiatiga to’g’ri
kelmagan. Umumiy qiymat o’lchovi bo’lib faqat birgina tovar xizmat qilishi mumkin.
Bundan tashqari ikki metall orasidagi davlat tomonidan o’rnatiladigan nisbat ularning bozor narxiga to’g’ri kelmas edi. XIX asr oxirida kumush ishlab chiqarishning
arzonlashishi va uning qadrini yo’qotishi natijasida oltin tangalar muomaladan
xazinaga keta boshladi. Bunda Kopernik-Greshemning qonuni yuzaga chiqqan, ya’ni yomon pullar muomaladan yaxshilarini chiqarib tashlagan.
Kapitalizm taraqqiyoti mustahkam pul, yagona umumiy ekvivalent bo’lishni
talab qildi, shuning uchun bimetalizm o’z o’rnini monometalizmga bo’shatib berdi.
Monometalizm - bu pul tizimida yagona metall (oltin yoki kumush) umumiy
ekvivalent va pul muomalasining asosi bo’lib xizmat qiladi. Amal qilayotgan tanga
va boshqa qiymat belgilari qimmatbaho metallarga almashiniladi.
Kumush monometalizmi Rossiyada 1843-1852 yillarda, Gollandiyada - 1847-
1875 yy. da mavjud bo’lgan.
Chor Rossiyasida kumush monometalizmi tizimi 1839-1843 yillarda
o’tkazilgan pul islohoti natijasida qabul qilingan. Pul birligi kumush rubli bo’lgan.
Keyichalik muomalaga kredit biletlari ham chiqarilgan, ular kumush tanga bilan teng muomalada qatnashgan va erkin tarzda metallga almashtirilgan. Lekin bu islohot so’nayotgan krepostnoylik tizimi davlat byudjeti va tashqi savdo balansi taqchilligi

sharoitida pul muomalasini uzoqroq muddatga tartibga sola olmagan. 1853-1856
yillardagi Qrim urushi ko’p miqdorda qo’shimcha kredit pullar emissiyasini talab
qildi va amalda ular qog’oz pulga aylanib qoldi.
Ilk bor oltin monometalizmi (standart) pul tizimi sifatida Buyuk Britaniyada
XVIII asr oxirida qaror topgan va qonun bilan 1816 yilda tasdiqlangan. Ko’pchilikboshqa davlatlarda u XIX asrning oxirlarida joriy qilingan: Germaniyada - 1871-1873
yilda, Shvetsiya, Norvegiya, Daniyada - 1873 yilda, Frantsiyada - 1876-1878 yilda,
Avstriyada - 1892 yilda, Rossiya va Yaponiyada - 1897 yilda, AQSh da - 1900 yilda.
Qiymat belgilarining oltinga almashinishiga qarab oltin monometalizmi uch
ko’rinishga ajratiladi: oltin tanga standarti (zolotomonetniy standart), olting’isht
(zolotoslitkoviy) standarti, va oltin valyuta (zolotovalyutniy ili zolotodevizniy)
standarti.
Oltin tanga standarti kapitalizmning erkin raqobatiga juda mos kelgan, ishlab
chiqarish, kredit tizimi, jahon savdo kapitali kelib chiqishining rivojlanishiga yordam bergan. Bu standart quyidagi asosiy xususiyatlar bilan xarakterlanadi:
Mamlakat ichki muomalasida to’laqonli oltin tanga mavjud bo’ladi, oltin
pulning barcha funktsiyalarni bajaradi;
Xususiy shaxslarga tangalarni erkin zarb qilishga ruxsat etiladi (ko’pincha
mamlakat zarbxonasida);
Muomaladagi to’la qiymatli bo’lmagan pullar (banknota, kredit pullar) erkin
va cheksiz tarzda oltin pullarga almashiniladi;
Oltin va chet el valyutasini erkin tarzda olib chiqish va olib kirishga hamda
erkin oltin bozorlarining amal qilishiga yo’l qo’yiladi.
Oltin tanga standartining amal qilishi Markaziy emissiya banklarida oltinzaxiralari bo’lishini talab qilgan. Bular tanga muomalasining rezervi bo’lib xizmat
qilgan, banknotalarning oltinga almashinishi ta’minlangan va jahon pullari rezervi
bo’lgan.
Birinchi jahon urushi davrida byudjet taqchilligining o’sishi, uning zayomlar
chiqarish va tabora o’sib borayotgan pul emissiyasi bilan qoplanishi muomalada pul
hajmining ortib ketishiga olib kelgan. Bu pul massasi emissiya hajmi va banklarning
oltin zaxiralaridan anchagina ustun edi. Bu hol esa qog’oz pullarning oltin tangalarga
erkin almashinishini xavf ostiga qo’ydi. Bu davrda oltin tanga standarti urushda
qatnashgan davlatlarda, keyinchalik esa ko’pchilik boshqa mamlakatlarda ham
(AQSh dan tashqari, unda 1933 y. gacha bu tizim amal qilgan) hayot davrini o’tab

bo’ladi: banknotalarning oltinga almashtirishi tugatildi, uni chegaradan olib chiqish
man qilindi, hamma oltin tangalar xazinaga qaytarildi. Birinchi jahon urushi
tugagandan so’ng kapitalizmning umumiy inqirozi sharoitida hech qanday
kapitalistik mamlakat o’z valyutasini barqarorlashtirishni oltin tanga standartiga
qaytish asosida amalga oshira olmadi. Oltin qolip standartida, oltin tanga standartidan
farqli o’laroq, muomalada oltin tanga va uning erkin zarb etilishi ko’zda tutilmaydi.
Banknota va boshqa to’la qiymatga ega bo’lmagan pullar oltin quyilmalarga
almashiniladi. Angliyada standart 12,4 kg oltin quyilmasi 1700 f. st., Frantsiyada esa 12,7 kg oltin quyilmasi 215 ming frankka tenglashtirilgan.
Avstriya, Germaniya, Daniya, Norvegiya va boshqa mamlakatlarda oltin
deviz standarti o’rnatilgan, bunda ham oltin tangalar muomalasi va erkin zarb etilishi ko’zda tutilmaydi. To’la qiymati bo’lmagan pullarni oltinga almashish oltin ko’yilma standarti bo’lgan davlat valyutasiga almashish orqali amalga oshirilgan. Bu yo’l bilan oltin valyuta standarti o’rnatilgan davlat pul birligini oltin bilan bilvosita aloqasi saqlanib turilgan.
Shunday qilib, oltin deviz standartida bir mamlakat valyutasi boshqa davlat valyutasiga bog’liq bo’lgan.
1929-1933 yillardagi jahon iqtisodiy inqirozi natijasida oltin standart barcha
mamlakatlarda bekor qilindi (masalan, Buyuk Brirtaniyada - 1933 yilda, AQSh da -
1933 yilda, Frantsiyada - 1936 yilda) va banknotalar muomalasi qaror topdi.
1944 yilda tashkil qilingan Bretton-vud Jahon valyuta tizimi o’zi bilan
davlatlararo oltin-valyuta standarti tizimini, boshqaga qilib aytganda o’z mohiyati
bo’yicha erkin konvertatsiyalanadigan valyuta assosida davlatlar uchun oltin-dollar standarti tizimini qaror toptirgan. Oltin-dollar standartining mohiyati shundaki, u faqat markaziy banklar uchun o’rnatilgan va bunda faqat bitta valyuta - AQSh dollari oltin bilan aloqador bo’lgan. Oltin zaxira salmog’ining susayib ketishi sababli qo’yilmalarni dollarga sotish to’xtatildi va oltin-dollar standartga ham yakun yasaldi.
Rivojlangan kapitalizm sharoitida banknotalar kredit tabiatini saqlab qolgan -
ular iqtisodiyot,davlatni kreditlash uchun mo’ljallangan bo’lib rasmiy chiqariladi va
qog’oz-pul muomalasi qonuniyatlariga bo’ysunadi.
Pul tizimining holati mamlakat iqtisodiga, ishlab chiqarishning rivojlanishiga
uzviy bog’liq bo’ladi. Pul tizimi ishlab chiqarishini sur’atlarini ushlab turish yoki