Xalqaro turizm

PUL O’ZI NIMA? PULNING PAYDO BO’LISH TARIXI

Pul - bu shunday maxsus tovarki, u hamma boshqa tovarlar uchun umumiy ekvivalent vazifasini bajaradi va barcha tovarlarni sotib olish vositasi bo`lib xizmat qiladi. Pul har qanday buyumga aylanish sehriga qodir. Kishilar har doim pul topishga harakat qiladilar, pul esa ular uchun xizmat qiladi. Pul bozor iqtisodiyotining eng muhim omillaridan biri bo`lib, iqtisodiyotning «qoni» dir. Iqtisodiyot pul bilan tirik. Pul bo`lmagan joyda bozor iqtisodi bo`lishi mumkin emas. Bozor iqtisodiyotida tovarlar va xizmatlarni ishlab chiqarishdan tortib, to iste`molchiga yetkazib berishgacha pul vositasida amalga oshiriladi. Ishlab chiqarish resurslari, ya`ni xom-ashyolar, jixozlar va mashinalar hamda ishchi kuchi bozorda pulga sotib olinadi.

Pul juda qadim zamonlarda paydo bo`lgan va uning kelib chiqishiga quyidagilar sabab bo`lgan: 1-sabab. Qadimgi qabilalarda vaqti-vaqti bilan o`z ehtiyojlaridan ortiqcha mahsulotlar paydo bo`lgan va ularni boshqa mahsulotlarga almashtirish imkoniyati tug`ilgan. Masalan, daryo bo`yida yashovchi kishilarning ovi baroridan kelib, juda ko`p baliq ovlangan. Ular ortiqcha baliqni qo`shni jamoaga don, tuz yoki boshqa mahsulotlarga almashtirganlar. Yoki boshqa misol, o`rmonda yashovchi va ovchilik bilan shug`ullanuvchi jamoa o`zidagi ortiqcha hayvonlarni yoki go`shtni boshqa jamoalarga kiyim-kechak yoki baliqqa almashtirganlar. Dastlabki davrlarda mahsulotlar bir - biriga bevosita almashtirilgan va tasodifiy hollarda ro`y bergan. Shunday qilib, kishilarning o`z ehtiyojlaridan ortiqcha mahsulotlarni o`zaro ayirboshlashlari pulning vujudga kelishiga dastlabki turtki, ya`ni sabab bo`lgan. 2- sabab. Asta - sekinlik bilan jamiyatda kishilarning bir qismi chorvachilik, boshqalari esa dexqonchilik, so`ngra hunarmandchilik bilan shug`ullana boshlaganlar. Ular endi faqat o`z ehtiyojlarini qondirish uchungina emas, balki o`z mahsulotlarini ayirboshlash, ya`ni sotish uchun ham yetishtira boshlaganlar. Boshqacha qilib aytganda, ular «natural xo`jalik» yuritishdan tovar ishlab chiqarishga o`ta boshlaganlar. Agar kishilar o`z ehtiyojlari uchun zarur bo`lgan barcha mahsulotlarni o`zlari yetishtirsalar, ya`ni hech narsa sotib olmasalar va sotmasalar, bunday xo`jalik yuritish natural xo`jalik yuritish deyiladi.

Sotish uchun ishlab chiqarilgan mahsulot tovar deyiladi. Tovar kishilarning u yoki bu ehtiyojlarini qondiradi. Har qanday tovar mehnat sarfi natijasida yaratiladi. Tovarga sarflangan mehnat tovarning qiymati deyiladi. Tovarni yaratishda qanchalik ko`p mehnat sarflansa, uning qiymati shuncha yuqori va aksincha, tovarga qanchalik kam mehnat sarflansa, uning qiymati shuncha past bo`ladi. Shunday qilib, pulning paydo bo`lishiga asosiy sabab bo`lib, tovar ishlab chiqarish va ayirboshlash hisoblanadi.

Pulning paydo bo`lishi va uning qiymat shakllari rivojlanishi bilan bog`liqligi Tovarlar qiymati ularni o`zaro taqqoslash, o`lchash va almashtirish imkoniyatini beradi. Dastlab, har bir tovar boshqa bir tovarga bevosita almashtirilgan, masalan: 1 qop don -1 bosh qo`y .1 ta omoch- 1 bosh qoramol 1 ta po`stin -1 ta arava Keyinroq o`zaro kelishilgan holda, bir tovar bir necha tovarlarga almashtiriladigan bo`lgan, ya`ni:

1 bosh qoramol ni 1 xum asal ,1 qop tuz , 2 ta bolta, 5 bosh qo`y ,5 qop bug`doy

Asta - sekinlik bilan tovarlar orasidan barcha tovarlarga ayirboshlana oladigan va hamma tovarlar qiymatini o`zida ifoda eta oladigan maxsus tovar ajralib chiqqan. Bu tovar har bir mamlakat yoki hududda iste`mol uchun eng zarur tovar bo`lgan va barcha mahsulotlar uchun umumiy ekvivalentga aylangan, ya`ni:

1 xum asal 1 miqdor oltin 1 bosh qoramol 2 ta bolta 5 bosh qo`y 5 qop bug`doy Umumiy ekvivalent vazifasini turli mamlakatlarda turli tovarlar - qoramol, tuz, don, mo`yna va boshqalar bajarganlar. Tovar ishlab chiqarish va ayirboshlash jarayonining tobora rivojlanib borishi hududlar hamda mamlakatlar o`rtasida savdosotiq va tovar ayirboshlash zaruratini yuzaga keltirgan. Turli mamlakatlarda turli tovarlar umumiy ekvivalent hisoblanganligi esa bu jarayonga to`sqinlik qila boshlagan. Natijada butun tovarlar dunyosidan shunday tovar ajralib chiqqanki, u barcha hudud va mamlakatlarda umumiy ekvivalent sifatida qo`llanila boshlagan. Bu vazifani qimmatbaho metallar, avval mis va kumush, keyinchalik esa oltin bajaradigan bo`lgan:

1 xum asal 1 bosh qoramol 1 miqdor oltin 2 ta bolta 5 bosh qo`y 5 qop don va boshqalar 7

Ana shunday qilib, pul tovar ishlab chiqarish va ayriboshlashning uzoq vaqt rivojlanishi natijasida vujudga kelgan. Ishlab chiqarish natijasida yaratilgan tovarlar yana pulga sotiladi. Pul ko`rinishida olingan daromad taqsimlanadi va qayta taqsimlanadi. Masalan, non ishlab chiqaruvchi korxona faoliyatini ko`rib chiqamiz. Pul bozor iqtisodiyotining «tili» dir. Har bir iqtisodiy axborot, tovarlar va xizmatlar bahosi, to`lovlar, daromad-u harajatlar, moliyaviy talablar va majburiyatlar, iqtisodiy aloqalar faqat pulda ifodalanadi. Har bir korxona, tashkilot, muassasa, tadbirkorlar, alohida - alohida fuqarolar faoliyati natijasi ham pul bilan hisoblanadi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida pul muomalasini tashkil etish, pul ayriboshlash, ularni saqlash, taqsimlash, bo`sh pulni qarzga berish, pul vositasida moliyaviy hisob-kitoblarni amalga oshirish kabi iqtisodiy munosabatlar yanada kuchayib, murakkablashib boradi.

Pulning nimaligni va qadimda uning ayirboshlash jarayoni orqali ifoda etilgani haqida bilib oldik hosh endi birinchi bolib pul qQayerda paydo bo’lgani bilan tanishib chiqamiz.

Xitoy - 11-asr Qog'oz pullarni bosib chiqarish uchun mis plastinka, 1127 va 1279 yillar orasida..Qog'oz pullar birinchi marta Xitoyda chiqarilgan. Va bu Shvetsiyaga qaraganda ancha oldin sodir bo'lgan. Buning ajablanarli joyi yo'q - bu qog'ozning tug'ilgan joyi deb hisoblanadigan davlat.Xitoylik savdogarlar uchun katta miqdordagi tangalarni tashish va ular bilan savdo bitimlarini tuzish noqulay edi. Qog'oz pullar metall quymalarga qaraganda osonroq va qulayroq bo'ldi. Vaqt o'tishi bilan qog'oz pul ham ahamiyatsiz bo'lib qoladi, deb hech kim o'ylay olmas edi.

Birinchi banknotalar XI asrda Song Dynasty hukmronligi davrida bosilgan. Ular qamish varaqalarida A4 formatida bosilgan. Va ular savdogarda ma'lum miqdordagi pul borligini tasdiqladilar.Bugungi kunda Xitoy moliya sohasida ham diktatorlik qilmoqda. 2017 yilda FinTech 100 reytingining eng yaxshi beshligi Xitoyning 5 ta tashkilotiga topshirildi - Ant Financial, Qudian, Lufax, Zhongan va JD Finance. Mobil to'lovlar mamlakatda tez rivojlanmoqda - 400 milliondan ortiq xitoyliklar Alipay xizmatidan doimiy ravishda foydalanadilar.

vropadagi birinchi qog'oz pullar 17-asrda Shvetsiyada paydo bo'lgan. Shvetsiya rasmiylariga kredit kerak edi va Stokgolm banki rahbari mis tangalar bilan qarz berish o'rniga qog'oz sotuvchi deb nomlangan kredit qog'ozlarini chop etishga qaror qildi.

Bir necha yil o'tgach, davlat kreditni bankka qaytarib bermagani va kredit muassasasi qog'oz pullarni chop etishga majbur bo'lganligi ma'lum bo'ldi. Ular endi qimmatbaho metallar bilan ta'minlanmagan edi. Shu sababli bank bankrotga uchradi va uning asoschisi va Shvetsiyada qog'oz pullarni chiqaradigan mafkurachi umrbod qamoq jazosiga hukm qilindi.Shved qog'oz pullari ham darhol ildiz otmadi. Hujjatlar saqlanib qoldi, bu nafaqat chet ellik savdogarlar uchun g'ayrioddiy, balki qog'oz do'konlarda hisob-kitoblarni olib borish foydasiz edi.Biroq, Shvetsiya Evropada birinchi bo'lib tanga almashtirishni topdi. Agar Shvetsiya to'lovlar bozorida yangi mavqega ega bo'lgan elektron pullar uchun almashtirishni topgan birinchi davlat bo'lsa, bu ajablanarli emas.

AQSh - 1690 yil

Massachusets shtati 1690 (20 shilling)

AQShda qog'oz pullar dollardan ancha oldin paydo bo'lgan. 1690 yilda Massachusets Koloniyasi (bugungi kunda Massachusets shtati) 2 shiling 10 funtlik qiymatdagi birinchi banknotalarni chiqardi. Ular Kanadaga harbiy ekspeditsiyaning ehtiyojlarini qondirish uchun ishlab chiqilgan va asosan askarlarga maosh to'lash uchun ishlatilgan.

Norvegiya - 1695 yil

Norvegiya 1695 (20 ta Riksdealerlar)

Norvegiyadagi birinchi notalar 1695 yilda paydo bo'lgan. Qog'oz pullarni chiqarish huquqini qirollikning eng boy odamlaridan biri bo'lgan savdogar Yoxan Molen oldi. Uning kemalari qaroqchilar tomonidan tobora ko'proq nishonga olindi. U bankrot bo'lish arafasida turib, qolgan kemalar portga qaytib kelguniga qadar, uning ahvoli to'g'risida qog'ozli tasdiqnoma berishini so'rab, podshohga murojaat qildi.Ushbu notalar Norvegiyaning kichik bir qismida qonuniy to'lov edi. Ammo ular savdogarni bankrotlikdan qutqara olmadilar.

Angliya - 1694 yil

Angliya 1697 (funt)

Angliyada Frantsiya bilan urush avj olgan paytda banknotalar paydo bo'ldi. Hukumat jangning keyingi bosqichiga tayyorgarlik ko'rish uchun mablag 'to'plash maqsadida Angliya bankini tashkil etish tashabbusi bilan chiqdi.Birinchi banknotalar 5 dan 100 funtgacha bo'lgan qiymatda chiqarilgan va qog'oz egasining iltimosiga binoan oltin yoki tangalarga almashtirilishi mumkin edi. Dastlab banknotlar nominatsiyalari bank qog'ozida qo'lda ishlatilgan va bank kassirlaridan biri tomonidan imzolangan. Bugungi kunda ushbu mamlakat bosib chiqarmoqda.

18-asr Evropada haqiqiy banknota inqilobi edi. Qog'ozdagi pullar Frantsiya (1701), Daniya (1713), Italiya (1746), Avstriya (1759), Rossiya (1769) va boshqa davlatlar tomonidan chiqarilgan.

Fransiya 1707 (1000 livre)

Daniya 1713 (1/6 Riksdaler)

Italiya 1746 yil (100 lira)

Rossiya 1769 (25 rubl)

Qadimgi kunlarda oddiy odamlar tangalarni afzal ko'rib, qog'oz pul hisob-kitoblariga o'tishni xohlamas edilar. Yoki barterda ham. Odamlarni qog'oz pullarning ishonchliligiga ishontirish uchun vaqt kerak edi. Shunday qilib, bugungi kunda elektron va mobil hamyonlar ko'pchilik foydalanuvchilarni tashvishga solmoqda. Biroq, vaqt ko'rsatganidek, innovatsiyalar asta-sekin odat tusiga kirmoqda va eng keng tarqalgan to'lov vositasiga aylanmoqda.Birinchi qog'oz pullarning aniq sanasi aniq emas. Qog'oz to'lov vositalarining paydo bo'lishining asosiy sababi ularning bo'linmalarining uzoq muddatli saqlanishi va mustahkamligi zarurligi edi. Pulni ishlatish qulayligi va uni kichik qismlarga bo'lish qobiliyati muhim mezon bo'lib xizmat qildi. Metall pullar paydo bo'lganda, u qog'oz pullarning bo'lishida allaqachon zarur shartga aylangan edi. Qog'oz pullarning tug'ilgan joyi - bu birinchi qog'oz ixtiro qilingan Xitoy. Birinchi tangalar, so'zma-so'z ma'noda, egalari uchun og'ir yukga aylandi. Keyinchalik, tangalar yozma ravishda olingan "yozma va'da" ga qarshi maxsus muassasalarda (birinchi bank muassasalarining prototiplari) depozitlarga joylashtirila boshlandi. Bunday hujjatlar hatto davlat darajasida ham keng tarqaldi. Qog'oz pullarga o'tishning yana bir sababi tog'-kon sanoatining rivojlanishi bilan bog'liq bo'lgan metallning keskin tanqisligi edi. Umuman olganda, pulga bo'lgan talab uzoq vaqtdan beri rivojlanib kelmoqda, chunki iqtisodiyot turg'un emas edi. Shunday qilib, birinchi qog'oz eslatmalar paydo bo'ldi. Birinchi pul Rossiyaga Evropada tez va keng tarqalishi munosabati bilan keldi. Ular "banknot" nomi ostida ishlatilgan. Pulning yangi turlari paydo bo'lishi bilan rivojlangan davlatlar hukumatlari katta pulga muhtoj bo'lib qolishdi.

Qog'oz pullarga qiziqish sabablari

Qog'oz pullarning paydo bo'lishi dunyo mamlakatlarining iqtisodiy rivojlanish darajasining o'sishi bilan birga keldi. Qog'oz pullar, masalan, metall kabi, bardoshli emas. Ularning asosiy ustunligi - bu ishlab chiqarish qulayligi va tezligi, eskirgan veksellarning almashtirilishi. Banknotalar - naqd pul tanga bilan solishtirganda juda oson. Shtatdagi qog'oz bloklari faoliyatidagi muhim muammolardan biri bu mumkin bo'lgan (mamlakatning oltin zaxiralari bilan tasdiqlanmagan banknotlarning chiqarilishi). Davlatning moliyaviy ayirboshlashdagi qog'ozli to'lov vositalari cheklangan bo'lishi kerak. Jahon pul tizimining hozirgi rivojlanish bosqichida kreditlash (kredit resurslari) emissiyalarning oldini olish uchun eng maqbul echim hisoblanadi. Qog'oz valyutasi doimo o'zgarib turishni talab qiladigan ko'rinishga ega edi. Ammo banknotalarning o'zgarmas atributlari quyidagilardir: individual raqam, qalbakilashtirishdan saqlovchi qismlar (suv belgilari, maxsus qog'oz). Qog'oz yozuvlari - bu davrning asl hujjati, u yoki bu davlatning va umuman olamning tarixiy hujjati. Bu dunyo tarixidagi siyosiy, iqtisodiy, moliyaviy voqealarning hujjatli dalilidir.

Birinchi qog'oz pullar ibtidoiy edi

Qog'oz kvitantsiyalari va veksellar pul sifatida qabul qilindi. Muammo tangalarni shu turdagi qog'oz pullarga almashtirish edi. Psixologik omil ham ish olib bordi: aholi odatdagi va ishonchli metall pul birliklaridan ko'ra qog'oz pullarga nisbatan yuqori darajadagi ishonchlilik va ishonchsizlikni namoyon etdilar. Shu sababli, metall valyuta mo'rt qog'ozga qaraganda qimmatroq bo'lgan. Bu ushbu to'lov usullari o'rtasida raqobatga olib keldi. Rossiyada tarixiy va iqtisodiy omil rol o'ynadi: kumush qiymatining keskin pasayishi qog'oz pullarga qiziqishning yanada faol tarqalishiga olib keldi. AQShda qog'oz pullarning chiqarilishi mamlakatni fuqarolar urushiga tayyorlash bilan bog'liq. Ularni greenbacks deb nomlashdi. Bu Amerikadagi qog'oz pullarning birinchi turi edi. Sovet davlatida qog'oz pullar "umumiy belgilar" ning chiqarilishi bilan belgilanar edi, ularda imzolar va muhrlar bo'lmagan, faqat nominallar ko'rsatilgan. Ulug 'Vatan urushi davrida pul tizimining barqarorligi qayd etildi. Urush paytida fuqarolar oziq-ovqat va sanoat tovarlarini olish uchun kartalardan foydalanganlar. Shu bilan birga, davlat narx darajasini barqaror ushlab turdi. Ushbu davrda "qalbaki" lar faol tarqalib, umuman pul tizimiga salbiy ta'sir ko'rsatdi.

Pul sivilizatsiyamizdagi eng qadimiy va muhim ixtirolardan biri bo'lib, savdo-sotiq rivojlanishining yetakchi omili sifatida xizmat qildi. Pul joriy etilguncha savdo munosabatlari mahsulot ayirboshlash shaklida amalga oshirilar edi.Ibtidoiy munosabatlarga asoslangan har qanday jamiyatda insoning moddiy mavqei uning ba’zi bir mahsulotlarga egalik huquqi bilan belgilanar edi. Masalan, suruv-suruv qo‘yi, yilqisi, qoramoli yoki ziroatkor dalalari bor odam badavlat hisoblangan. Har bir hududda qimmatbaho sanalgan mahsulot bozor munosabatlarining vositachisi bo'lib xizmat qilgan.

Qadimgi Afrikada kauri chig‘anoqlari, Shimoliy Amerika qabilalari orasida esa vampun chig‘anoqlaridan qilingan tizimlar mol ayirboshlash vositasi sanalgan.

Keyinchalik qimmatbaho mahsulot va ashyolar o‘rnini mis,kumush, oltin kabi rangli metallar egalladi. Biroq bir bo‘lak metal bo‘lagiga aylangan boylikni asrash noqulaylik tug‘dirardi, yaxshilab yashirib himoya qilinmasa o‘g‘irlatib yoki oldirib qo‘yish hech gap emas edi. Shuning uchun ham Qadimgi sivilizatsiya rivojlangan hududlar - Mesopatamiya va Misrda xazinalar ibodatxonalar ichida joylashgan bo‘lardi. Ibodatxonalarning muqaddasligi haqidagi tushunchaning o‘ziyoq yomon niyatli kimsalarni qaytarib turardi. Davlat arboblari-yu, savdo xodimlari bu pullarga qanchalik ehtiyoj sezishmasin, ibodatxonadan olishga hech ham jur’at qilishmagan.Qadimgi Bobilda er.av. XVIII asrga taalluqli qaydnomalarda Xamurappi davrida davlat ibodatxonalardan qarz olganligi aytib o‘tiladi. Bu bank tizimining eng qadimiy ko‘rinishi bo‘lgan deb aytishimiz mumkin.

Bugungi kunda insoniyat ehtiroslarining ob’ekti hisoblangan pul savdo munosabatlarini yengillashtirib xaridorga qachon va qay tarzda mahsulot sotib olishni hal qilish imkonini berdi.

Bugungi kunda esa ijtimoiy-iqtisodiy status bank hisob raqamlaridagi mablag’ miqdoriga qarab belgilanadi.Insoniyat tarixidagi ilk tanga ishlab chiqaruvchi zarbxonalar eramizdan avvalgi VII asrda hozirgi Turkiya g‘arbida joylashgan qadimgi Efes shahrida paydo bo‘lgan. Tangalar tilla va kumushning tabiiy qorishmasidan ishlab chiqarilgan. Tangalar oval shaklda bo‘lib bir tomoniga belgi tushirilgan

Asosiy maqsad ilgari grammlab sotilgan qimmatbaho metallni endi pul sifatida muomalaga kiritish bo‘lgan va zarbxonalar tangalar tarkibidagi oltin(55%) va kumush (45%)nisbatiga qat’iy rioya qilganlar.

VII asr oxiriga kelib tanga zarb qilish tizimi butun Kichik Osiyo hududida ommalashdi. Badavlat Lidiya shohi Krez qiymati bir biridan farq qiluvchi toza oltin va toza kumush tangalar ishlab chiqarishni yo‘lga qo‘ydi. Tangalarning bir tomoniga arslon yoki ho‘kizning boshi tasviri tushirilgan edi.

Xuddi shu davrda Xitoyda ham parallel ravishda tanga zarb qilish ishlari boshlab yuborilgan edi. Biroq Xitoyning uddaburon ustalari eritilgan bronzani maxsus qoliplarga quyish bilan tanga zar qilishni yo‘lga qo'ydilar. Bu temir dastgohda tayyorlagandan o‘n chandon tez va samarali edi. Biroq Xitoy tangalari Lidiyanikidan farqli ravishda aylana emas, dastali pichoq yoki dastasiz belkurak shaklida edi. Tangalar Xitoy ierogliflari bilan bezatilgan edi. Er.av III asrda Xitoy yarim orolidagi kichik davlatlarni yagona imperiya ostiga birlashtirgan Chin Shi Xuandi muomala uchun qulay bo‘lgan dumaloq tangalarni zarb etishni yo‘lga qo'ydi. Tangalar aylana shaklda, o‘rtasida to‘rtburchak teshigi bo‘lib keyingi ikki ming yil davomida o‘z mavqeyini yo‘qotmadi.

Gretsiya va Rimda ham er.av IV asrdan boshlab moliya va bank munosabatlari taraqqiy eta boshladi. Biroq ulardagi munosabatlar Xitoy yoki Kichik Osiyodagidan ko‘ra murakkabroq bo‘lib xususiy ishlab chiqaruvchilar, ibodatxonalar davlat bilan teng mavqeda moliyaviy operatsiyalarni amalga oshirar edilar.

Bugungi valyuta birliklarining ko‘pchiligi tarixi o‘rta asrlarda zarb qilingan qadimgi Rim tangalariga borib taqaladi. Vizantiyaning barqaror tilla tangasi - solidus keyinchalik Yevropa hududida ishlab chiqarilgan shillinglarga poydevor bo‘lib xizmat qildi. Eramizning VI asriga kelib Arab Xalifaligi hududlari kengayishi bilan solidus

keyingi asrlarda tilla solidus va shillinglar ortidan kumush chaqalar ham muomalaga kirib keldi. Ularning qiymati 1: 12: 20 (penni, shiling, funt) shaklida belgilanib Evropaning ko‘p davlatlarida XX asr o‘rtalarida o‘nlik tizim joriy etilmaguncha amal qilib keldi.Shu o‘rinda dunyo moliya tarixida iz qoldirgan tangalardan biri Venetsiyaning 1284 yilda zarb etib boshlangan dukat va 1252 yilda Florentsiyada zarb qilingan fiorino doro (oltin fiorin)larni ham ta’kidlab o'tish o‘rinlidir. Tilla fioro Evropa bank tizimida yuksak qadrlanib shaharning bank tizimi taraqqiyotiga zamin bo‘lib xizmat qildi.Zamonaviy valyuta - dollar nomi esa 1517 yil Bogemiyada zarb qilingan katta kumush tangalar -taler nomidan olinganligini ham e’tirof etish o'rinlidir.

Tangalar qog‘oz pullar chop etulgunga qadar, ya'ni X-XI asrlargacha yagona moliyaviy qiymat bo‘lib xizmat qildi.