Xalqaro turizm

4. So‘mlar qayerda zarb etiladi?

1994 yilda muomalaga kiritilgan 100 so‘mgacha bo‘lgan jamiki qog‘oz pullar Germaniyaning «Giesecke & Devrient» firmasida chop etilgan. (Hozir bu yerda YeI valyutasi — yevro ham chop etiladi). 1997 yili muomalaga kiritilgan 200 so‘mlikdan boshlab, keyingi barcha kupyuralar Toshkentdagi «Davlat belgisi» DIChB davlat korxonasida bosilmoqda

Tanga so‘mlar

So‘m qadri tushib borishi bilan past nominaldagi qog‘oz pullar muomalada ko‘proq ushlab turilishi uchun tanga ko‘rinishidagi so‘mlarga almashtirib borilgan. Jumladan, 1997 yilda ilk marta 1, 5 va 10 so‘mlik tangalar muomalaga kiritilgan. Bunday ko‘rinishdagi tanga so‘mlar 1998, 1999 yillarda ham ishlab chiqarilgan. 2000 va 2001 yillarda 1, 5 va 10 so‘mlik tangalarning hajmi kichraytirilgan va dizayni o‘zgartirilgan.

Bundan tashqari, po‘lat, mis va nikel qotishmali 50 so‘mlik (2001) va 100 so‘mlik (2004) tangalar ham muomalaga kiritilgan.

Rasmiy xabarga ko‘ra, Markaziy bank 2018 yil mobaynida mayda kupyuralarni 50, 100, 500 so‘mlik yangi namunadagi tangalarga almashtirish hamda 200 so‘mlik 500 so’mlik tangalarni chiqarish masalasi ko‘rib chiqdi.

Malumot tariqasida O’zbekiston respublikasi bank tizimi 2 pog’onali tizim orqali boshqariladi . Bular 1.Markaziy bank 2. Tijorat banklari tzimlaridan iboratdir. Amaldagi O‘zbekiston Respublikasining “O‘zbekiston Respublikasining Markaziy banki to‘g‘risida”gi Qonuniga ko‘ra, Markaziy bankning bosh maqsadi milliy valyuta barqarorligini ta’minlash hisoblanadi. Bunda “milliy valyuta barqarorligi” tushunchasini ikki xil, ya’ni almashuv kursining xorijiy valyutalarga nisbatan barqarorligi yoki uning ichki xarid qobiliyati barqarorligi deb talqin qilish mumkin.

Almashuv kursining erkin shakllanishi sharoitida milliy valyutaning barqarorligi uning ichki harid qobiliyatini saqlash orqali erishiladi.Bunda, erkin suzib yuruvchi almashuv kursi iqtisodiyotni ichki barqarorlashtiruvchi funksiyasini bajaradi. Boshqacha qilib aytganda, to‘lov balansi bilan bog‘liq tashqi shok va qiyinchiliklar kuzatilganda almashuv kursining mos ravishda o‘zgarishi ekportyorlar va import o‘rnini bosuvchi mahsulotlar ishlab chiqaruvchi korxonalarni rag‘batlantirishga xizmat qiladi.Ayni paytda Markaziy bank pul-kredit siyosatining asosiy maqsadini ikki xil tushunilishini oldini olish va uning faoliyati asosiy yo‘nalishini aniq belgilab olish maqsadida qonunchilikka tegishli o‘zgartirishlar kiritilishi ko‘zda tutilgan .

Xulosa

2017 yilda boshlangan iqtisodiyotni liberallashtirish va bozor mexanizmlari rolini oshirishga qaratilgan iqtisodiy islohotlarning yangi bosqichi o‘rta muddatli istiqbolda bank tizimi va pul-kredit siyosatini rivojlantirishning ustuvor yo‘nalishlarini belgilab berdi.

Ushbu yo‘nalishdagi muhim qarorlardan biri menimcha milliy valyuta almashuv kursining bozor mexanizmlari asosida shakllanish tamoyillarini joriy etish orqali ichki valyuta bozorini bosqichma-bosqich liberallashtirilishi bilan bog‘liq amaliy qadamlar bo‘ldi.

Valyuta kursi shakllanishida tamomila yangi yondashuvdan foydalanilishi, o‘z navbatida, Markaziy bankning asosiy e’tiborini ichki bozordagi narxlar barqarorligiga qaratish asnosida pul-kredit siyosatini takomillashtirish imkoniyatini beradi deb hisoblayman .

Ayni vaqtda valyuta bozorini liberallashtirish borasidagi islohotlarning muvafaqqiyatli amalga oshirilishi ko‘p jihatdan pul-kredit siyosatini takomillashtirish, tijorat banklari faoliyatini mustahkamlash hamda bank tizimini rivojlantirish choralari samaradorligi bilan chambarchas bog‘liq.

Shundan kelib chiqib, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Valyuta bozorini liberallashtirish bo‘yicha birinchi navbatdagi chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi Farmoni e’lon qilinishidan ko‘p o‘tmay O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Pul-kredit siyosatini yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi Qarori qabul qilindi va Pul-kredit siyosatini 2017-2021 yillarda rivojlantirish va inflyatsion targetlash rejimiga bosqichma-bosqich o‘tish bo‘yicha chora-tadbirlar Kompleksi tasdiqlandi.

Bu boradagi keyingi muhim qadamlardan biri O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018 yil 9 yanvardagi “O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki faoliyatini tubdan takomillashtirish to‘g‘risida”gi Farmonining qabul qilinishi bo‘ldi.

Mazkur farmonda narxlar barqarorligini ta’minlash vazifasi Markaziy bankning bosh maqsadi etib belgilanib, Markaziy bankning mustaqilligi va institutsional rivojlanishini ta’minlash bo‘yicha tegishli choralar nazarda tutildi desak adashmaga bo’lamiz..

Yuqoridagi ma’lumotlar orqali birgina pul tizi emas balkim pulning paydo bo’lishi dunyo boyicha eng kop qollaniladgan valyutalar va ularning qachon paydo bo’lgani pul tizimining tarixiy shakllari , qadimda pul mavjud bo’lmaganda odamlar qanday ayirboshlash vositalaridan foydalangani haqida to’liqoroq malumot berishga harakat qildim. Albatta bugungi kunda barcha davlatlarda pul tizimi va uni nazorat qilish va takomillashtrish yildan yilga sezilarli darajada bilinib boryapti kurslarning ko’tarilishi inflatsiya darajalarining ushlab truilishi valyuta bozorini isloh qilish . Eng kata amalga oshirilgan ishlardan biri bu qora bozordagi valyuta savdo oldi sotdisi oldini olishga sezilarli darajada amalga oshrilganidir . Kursni oshirish bn ulardagi noqonuniy almashinuvlar soxta pullarning ham kamayishiga olib keldi desak mubolag’a bomaydi . Bu bn banklarda pul almashinish juda oson boldi yangilik borasida hatto valyutaga mo’ljallangan bankomatlar ham yutimizni juda kop hududlariga tarqalishga ulgurb boldi bu bilan biz valyutalarni banka borib emas shunchaki vaqtmzi va masofani tejagan holda tezda va oson tarzda almashtra olamiz..Albatta bu yurtboshimiz tashabbusi bn va qabul qilayotgan qonunlari orali amalga oshirilayotgan islohatlarning samaralaridan biri. Keying yilarda yurtimizda valyuta borasda 200-500 so’mlik kupyuralarnig muomaladan chiqarlgani va yirik hisobga ega bo’lgan 50.00-100.000 so’mlik kuoyuralarni chiqarilgani bu albatta bir tomondan foydali va eskirgan kupyuralarni o’rnini bosa oladgan yangi kupyuralari chiqarilishi bu albatta bugungi kunda jon boshiga to’g’ri keladgan yoki qisqacha eng kam ish haqini oshiilishi oylik ish haqilarining oshishi bilan uzviy ravishda olib borilyapti.

Mustaqillik yillarda O’zbekiston oldingidan tubdan farq qiluvchi yangi iqtisodiy munosabatlarga asoslangan iqtisodiy rivojlanishning navbatdagi bosqichlariga o’tib bormoqda. Bozor iqtisodi asosida tovar-pul munosabatlari yotadi. Tovar-pul munosabatlari – tovar ishlab chiqarish, tovarlarning ayirboshlash va pul muomalasiga xos munosabatlarni ifoda qiladi. Umumiy ekvivalent vazifasini turli mamlakatlarda turli tovarlar - qoramol, tuz, don, mo`yna va boshqalar bajarganlar. Tovar ishlab chiqarish va ayirboshlash jarayonining tobora rivojlanib borishi hududlar hamda mamlakatlar o`rtasida savdosotiq va tovar ayirboshlash zaruratini yuzaga keltirgan. Agar tarixga nazar tashlasak, mamlakatlar o`rtasida savdosotiq, xalqaro iqtisodiy aloqalar va kredit munosabatlari astasekin rivojlanib borgan. Bu jarayon barcha mamlakatlar tomonidan tan olinadigan va qabul qilinadigan yagona jahon pulini keltirib chiqargan. Bu vazifani asrlar davomida oltin bajarib kelgan. Ya`ni mamlakatlar o`rtasidagi hisob-kitoblar, tovarlar va xizmatlar uchun to`lovlar bir mamlakatdan boshqa mamlakatga quyma shaklidagi sof oltin to`lash vositasida amalga oshirilgan. Pul muomalaga tovar aylanishi ehtiyojiga qarab chiqarilishi lozim. Amalda esa, qog`oz pullar bundan tashqari byudjet taqchilligi va davlatning boshqa harajatlarini qoplash uchun ham chiqariladi. Natijada, muomalada tovarlar bilan ta`minlanmagan pul paydo bo`ladi. Bu o`z navbatida narx-navoning o`sishi, ya`ni pulning qadrsizlanishiga olib keladi. Meni fikrimcha yurtimizda koproq naqt pullarga ehtiyoj mavjud va ularni yig’ish va to’plashga bo;lgan talab juda kata bu esa albatta inflatsiyani keltrb chiqarishni ortishiga olib boradi fikrimcha hozirgi kunda tadbirkorlik borasga koproq et’bor qaratgan holsa insonlarni nimadr qilishga undash orqali davlatdagi pulning aylanish jarayonini yaxshilash kerak . Bu bilan aynan tadbirkorlik emas insonlarda shunaqa tassavur mavjudki ular go’yoki pulini nimagadr ishlatishsa keyichalik bor yog’idan ayriladigandek o’zlarni tutishadi. Shu sababdan ham pullarni yig;shga va ularnni vaqti kelib ishlatshga qaror qilishadi . Ular bu puli vaqti kelibgina ishlatishadi ammo bu inflatsiyani ancha ortgan davriga kelib taqalib qolishi mumkin . odamlar pullarni banklarda saqlashdan ko’ra o’z uyini Afzal ko’radilar chunki ular negadr haligacha banklarga ishonchsz tarzda qaraydilar. Pulimi omonatga qoysami qaytarb ola olamanmi bu savol barchamizga birdek tanish holat . rivojlangan mamlakatlarda insonlarning bor yo’gi bankda turadi ular istalgan joyda chek yozish orqali hisoblardan pul to’lab keta oladi ular istalgan payt hech qanday muammosiz bankdan pul yecha oladilar. Biz insonlarni pullarni to’dalashni emas balkim banklarga ishonishini anglatishimiz kerak bu borada esa anchayin koplab ishlar amalga oshirilishi kerak deb bilaman .Oddiy chekmisolida aytishim mumkinki men biron joyga borsamu nimadr harid qilib pulim yetmay qolsa chek yozb bera olamanmi yoq albatta chunki men hozirgacgha bunaqa joyni trsi kormaganman balkim mavjuddir lekin juda kamdr. Insonlar faqatgina naqd pulga bog’lanb qolishlarni oldini olishvaqti keldi deb oylayman . chunki bu jarayon boylik toplash vositasni keltrb chiqarayapti ayrimlar topgan pulni kopaytrish uchun biznes qiladla bunday insonlar afsuski judaa kam men hohlardmki bir kun kelib yutimizda ham huddi chet davlatdaglar ishona va istalgan vaqt foydalana oladgandek bank xizmatlarining takomillashishini insonlarning kop qismi o’z pullarni banklarda saqlashni va kerak bolgandagina hech bir muammosz ishlata olishni bu bilan mamlakatda pulning aylanish tizimi juda yaxshilanadi va albatta iqtisodiyotga ortiqcha pu lishlab chiqarilishini oldi ham olinadi deb o’ylayman .

ADABIYOTLAR

1. 
   O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. T. “O`zbekiston” 1992 y.
   
2. 
   “O`zbekiston Respublikasi Markaziy banki to`g`risida”gi qonun. T.1995 y. 3. “Banklar va bank faoliyati to`g`risida”gi Qonuni. T.1996 y.
   
3. 
   O`zbekiston Respublikasining “Valyutani tartibga solish to`g`risida”gi Qonuni. T. 1993 yil
   
4. 
   O`zbekiston bank tizimini isloh qilish va erkinlashtirish bo`yicha qonunchilik hujjatlari to`plami. T. “O`zbekiston”, 2000 yil
   
5. 
   I.Karimov “O`zbekiston: iqtisodiy islohotlarini chuqurlashtirish yo`lida”. T.”O`zbekiston” 1995 yil
   
6. 
   I.Karimov «Islohotlar strategiyasi-mamlakatimiz iqtisodiy salohiyatini yuksaltirishdir». “Zarafshon” 2003 yil. 20 fevral
   
7. 
   A.O`lmasov, M.Sharifxo`jayev, Iqtisodiyot nazariyasi, “Mehnat”, 1995 yil
   
8. 
   A.O`lmasov Iqtisodiyot asoslari, T. “Mehnat”,1997 yil
   
9. 
   YO.Abdullayev,T.Qoraliyev, Pul T. “Mehnat” 1996 yil
   
10. 
    YO.Abdullayev,T.Boboqulov, Kredit T. “Mehnat”, 1996 yil
    
11. 
    YO.Abdullayev, Sh.Shoha`zamiy, Qimmatli qog`ozlar. T. “Mehnat”, 1997 yil
    
12. 
    SH.Abdullayeva, Pul va pul tizimi. T. “O`qituvchi”, 1997 yil
    
13. 
    SH.Abdullayeva, Pul, kredit va banklar T. “Moliya”, 2000 yil
    
14. 
    F. Mullajonov «O`zbekiston Respublikasi bank tizimi» T. “O`zbekiston” 2001 yil
    

Foydalanilgam saytlar

1.fayllar.org

2.arxiv.uz

3.Wikipedia.org

4.norma.uz

5.lex.uz

6.library.ziyonet.uz

7.uz.denemetr.com

8.Kun.uz