Xalqaro savdo nazariyalari

 
 
2. A.Smitning mutlaq ustunlik nazariyasi 
SHu paytga qadar yuzaga kelgan barcha xalqaro savdo nazariyalari xalqaro 
savdoni erkinlashtirish barcha mamlakatlar uchun foyda keltiradi degan fikrni ilgari 
suradi.
Erkin tashqi savdoning zarurligi va foydaliligi to`g’risida dastlabki 
nazariyalardan biri A.Smitning 
mutlaq ustunlik 
nazariyasidir. Bu nazariyaga ko`ra 
har bir mamlakat undagi mavjud sharoitlar va resurslar o`ziga xosligiga tayangan 
holda ma`lum bir tovarni eng kam xarajatlar hisobiga (yoki vaqt birligida bu tovarni 
eng ko`p) ishlab chiqirish imkoniyatiga ega.
SHunday ekan mamlakat mutlaq ustunlikka ega bo`lgan tovar ishlab 
chiqarishga ixtisoslashadi va ushbu tovarning o`z iste`molidan ortiqcha qismini 
sotadi hamda boshqa tovarlarni sotib oladi. CHunki bu tovarlar ularni ishlab 
chiqarishda mutlaq ustunlikka ega bo`lgan davlatlarda ancha arzon ishlab 
chiqarilgan bo`ladi. Natijada har ikki davlat ham kam resurs sarflab ko`proq 
mahsulotga ega bo`ladi.
A.Smit modelini ko`rib chiqayotganda tahlil uchun foydalaniladigan ba`zi 
shartlarni keltirish talab etiladi: 
1) Dunyoda faqat ikkita mamlakat mavjud.
2) Mamlakatlarda faqat ikkita mahsulot ishlab chiqariladi.
3)Mamlakatlar orasida tovarlar savdosi cheklashlarsiz amalga oshiriladi.
4)Xalqaro savdo muvozanatlashtirilgan (import eksport bilan to`lanadi).
5) Faqatgina mehnat tovar bahosiga va unumdorlikka ta`sir ko`rsatadi.
6) Ishlab chiqarish omillari mamlakat orasida ko`chib yurmaydi. 
7) Mehnat va mahsulotni chiqishi orasidagi nisbat doimiy.
8) Ishlab chiqarish omillari tarmoqlar orasida mutlaq ko`chib yurishi mumkin. 
9) Har ikki mamlakatda va ikki tarmoqda sof raqobat muhiti mavjud bo`ladi.
Endi mutloq ustunlik modelini ko`rib chiqamiz.
1-jadval 
S tovar 
T tovar 
A mamlakat 
3 soat 
6 soat 
V mamlakat 
12 soat 
4 soat 
1-jadvalda aniq bir davlatda aniq bir tovar birligi ishlab chiqarish uchun kerak 
bo`ladigan vaqt haqidagi ma`lumotlar keltiriladi. 
A mamlakatda bir birlik S tovar ishlab chiqarishda V mamlakatga nisbatan 
kam vaqt sarflanadi, bu degani A mamlakat bir birlik S tovarni ishlab chiqarishda 
mutlaq ustunlikka ega. V mamlakat esa, o`z navbatida T tovarni ishlab chiqarishda 
mutlaq ustunlikka ega. Agar A mamlakat T tovarni ishlab chiqarishni qisqartirsa va 
S tovarni ishlab chiqarishni oshirsa va V mamlakat aksincha S tovarni ishlab 
chiqarishni qisqartirsa va T tovarni ishlab chiqarishni oshirsa, mutlaq ustunlik 
tamoyiliga asosan xalqaro mehnat taqsimoti va xalqaro savdo yuzaga keladi.

---

Agar A mamlakatda T tovarni ishlab chiqarish 1 donaga qisqarsa, bu S tovarni 
qo`shimcha 2 dona ishlab chiqarish uchun foydalansa bo`ladigan 6 soatni iqtisod 
qilishga imkon beradi. Bunday holat V mamlakatda ham sodir bo`ladi. Bu holatda S 
tovarni ishlab chiqarishning 1 donaga qisqartirilishi, T tovarni qo`shimcha 3 dona 
ishlab chiqarish uchun ishlatsa bo`ladigan 12 soatni iqtisod qilishga imkon beradi. 
Umuman, jahonda S tovarni ishlab chiqarish 1 donaga, T tovarni ishlab chiqarish 
esa 2 donaga oshadi. SHunisi ahamiyatliki, bu qo`shimcha resurslardan 
foydalanmasdan turib, faqat xalqaro mehnat taqsimoti yordamida amalga oshadi.
Aytaylik, O`zbekistonda eng arzon ishlab chiQariladigan tovar paxtadan 
tayyorlangan ko`ylaklardir. Ukrainada esa shakar. Ukrainada xarakatlar birligi 
yordamida 50 kg shakar yoki 25 ta ko`ylak yoxud mazkur mikdor doirasida shakar 
va kuylaklarning xar qanday kombinatsiyasini ishlab chiqarish mumkin. 
O`zbekistonda xarajatlar birligi yordamida 40 kg shakar iki 100 dona ko`ylak yoxud 
mazkur miqdor doirasida har qanday kombinatsiyadagi maxsulotni ishlab chiqarsa 
bo`ladi. 
SHuningdek, boshqa mamlakatlar ham o`zi ixtisoslashgan sohaga ko`proq 
e`tiborni qaratishsagina dunyo bo`yicha ko`proq mahsulot ishlab chiqariladi va 
xalqaro savdoda ham katta muvaffaqqiyatlarga erishish mumkin. Demak, shu yo`l 
bilan dunyo aholisining talablarini maksimum qondirish imkoniyatiga erishiladi. 
Ammo, qaysidir mamlakat hech qaysi mahsulot ishlab chiqarish bo`yicha 
dunyoda mutlaq ustunlikka ega bo`lmasligi mumkin. Bu esa shu mamlakat hamma 
tovarlarni chetdan keltiradi-mi degan savolni tug’diradi. Agar shunday bo`lsa 
importni bu mamlakat qaysi mablag’lar hisobiga moliyalashtiradi. Bu savolga javob 
berish borasida mutlaq ustunlik nazariyasi boshi berk ko`chaga kirib qoladi. 
SHunday qilib, 
mutlaq ustunlik
- bu xalqaro savdoning afzalligini 
tushuntiruvchi, har bir mamlakatda shunday tovar borki, bunda bir birlik xarajat 
bilan boshqa davlatlarga nisbatan ko`proq tovar ishlab chiqarishi mumkin bo`lgan 
tamoyildir.