Xalqaro munosabatlar va ijtimoiy-siyosiy fanlar fakulteti jamoatchilik bilan aloqalar kafedrasi

I BOB. TURIZM — IJTIMOIY-IQTISODIY TARAQQIYOT OMILI SIFATIDA

1. 
   Mamlakatning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishida turizmning ahamiyati
   

Turizm dunyodagi eng jadal rivojlanayotgan sohalardan biri sifatida bugungi kunda ko’plab mamlakatlar uchun asosiy valyuta aylanmasini tashkil etmoqda. Bu jihatdan ko’plab rivojlangan mamlakatlarda daromadlarning asosiy tarkibiy qismlarini tashkil etuvchi omil sifatida ularning iqtisodiyoti va jahon hamkorligining rivojlanishiga jiddiy ta’sir qilmoqda. Turizm dam olish, ishbilarmonlik va boshqa maqsadlarda ketma-ket bir yildan ortiq boʻlmagan odatdagi muhitdan tashqari joylarda sayohat qilsh faoliyatini qamrab oladi.
Turizm mamlakat imijini oshirishning eng samarali vositalaridan biridir, koʻpincha iqtisodiy rivojlanish uchun imkoniyat sifatida qabul qilinadi. Yevropada turizm yalpi ichki mahsulotning 10 foizini tashkil qiladi. Turizm sanoati yillar davomida izchil oʻsishni qayd etib kelmoqda. Ushbu soha mamlakatlarning eng tez rivojlanayotgan tarmoqlaridan biri hisoblanadi. Butunjahon sayyohlik tashkiloti (UNWTO) maʻlumotlariga koʻra, birgina 2017-yilda turizm jahon iqtisodiyotiga 1 trillion dollar hissa qoʻshgan. Turizm sanoati muvaffaqiyatida esa jamoatchilik bilan aloqalar muhim rol oʻynaydi
27 sentyabr har yili jahon turizmi sifatida nishonlanadi. Bu sana 1970 yilning o'sha kuni sifatida tanlandi, YUNVTO Nizomi qabul qilindi. Ushbu kunning maqsadi xalqaro hamjamiyatda turizmning roli haqida xabardorlikni oshirishdan iborat.
Turizmning bugungi kundagi shakli tarixining ilk bosqichlari 18-asr ikkinchi yarmi va 19-asrning birinchi choragiga borib taqaladi. Bu davrga kelib transport tizimlarining nisbatan yaxshilanishi va masofalarni bosib o’tishdagi yengilliklar tufayli odamlarning zavlanish , dam olish, dunyo mo’jizalariga guvoh bo’lish maqsadida turli mamlakatlarda sayohatlar uyushtirishi sezilarli darajada ommalashib borgan va bu jarayon yirik iqtisodiy-ijtimoiy taraqqiyot mexanizmi bo’lgan Sayohat va Turizm sanoatini shakllanishiga asos bo’ldi. Sayohat va turizm sanoati hozir global hukmron iqtisodiy kuchlardan biriga aylandi. Bu sanoat bugungi kunga kelib umumiy jahon savdosining 12% dan ortig'ini tashkil etmoqda va har yili 8 foizga o'syapti.
Jahon sayyohlik tashkilotining ma'lumotlariga ko'ra, turizm so'nggi besh yil ichida xalqaro savdoga qaraganda yuqori o'sish bilan xizmatlar va tovarlar eksporti bo'yicha dunyo bo'ylab uchinchi o'rinda turadi.
Turizm biznesida PR uchun alohida ahamiyatga ega boʻlgan narsa shundaki, bu holda xizmatlarni sotish bilan shugʻullanadi, odatda, mahsulot sifati koʻpincha sotib olishdan oldin baholanadi. Bu yerda turistik kompaniyaning obroʻsi va uning imiji birinchi oʻringa chiqadi, uning shakllanishi va qoʻllab-quvvatlanishi Jamoatchilik bilan aloqalar boʻlimiga yuklanadi. PR haqiqiy zamonaviy aloqa texnologiyasi sifatida ketma-ket qoʻllaniladigan protseduralar toʻplamidir.
Jamoatchilik bilan aloqalarning kontseptual faoliyati turistik kompaniya ichida ham, ijtimoiy muhitning tashqi vakillari bilan ham samarali hamkorlikni taʻminlashga qaratilgan. Turli maqsadli guruhlar bilan barqaror va yaxshi muvofiqlashtirilgan munosabatlarni yaratish va qoʻllab-quvvatlash boʻyicha tizimli, uzoq muddatli chora-tadbirlarni amalga oshirish uchun har bir maqsadli auditoriyaning holati va rivojlanishi haqida toʻliq va obʻektiv maʻlumotlarga ega boʻlish kerak. Turizmda PR maqsadli auditoriyaning fikrlari, kayfiyatlari, afzalliklari, qiziqishlari va xatti-harakatlarini ishonchli, diqqatli va hurmat bilan hisobga olishga asoslanishi kerak.¹
Kontseptual jamoatchilik bilan aloqalar faoliyati turistik kompaniya ichida ham, ijtimoiy muhitning tashqi vakillari bilan ham samarali hamkorlikni ta’minlashga qaratilgan. Turli maqsadli guruhlar bilan barqaror va yaxshi muvofiqlashtirilgan munosabatlarni yaratish va qoʻllab-quvvatlash boʻyicha tizimli, uzoq muddatli chora-tadbirlarni amalga oshirish uchun har bir maqsadli auditoriyaning holati va rivojlanishi toʻgʻrisida alohida toʻliq va obyektiv ma’lumotlarga ega bolish zarur. Turizmda PR maqsadli auditoriyaning fikrlari, kayfiyatlari, afzalliklari, qiziqishlari va xatti-harakatlarini ishonchli, diqqatli va hurmat bilan hisobga olishga asoslanishi kerak. Mahsulot haqidagi bilimlar potentsial mijozlarga ogʻzaki va muloqot orqali reklama orqali yetkaziladi. Shuning uchun kompaniya nafaqat oʻz mahsulotiga bozor eʻtiborini jalb qilish, balki oʻz mahsulotini iste’molchilarga taqdim etish shakllari haqida ham gʻamxoʻrlik qiladi. Turizmda kompaniyalar mijozlarga oʻz mahsuloti haqida ma’lumot berishning turli usullarini izlaydilar, shuningdek sayohat bilan bogʻliq ba’zi narsalardan foydalanadilar, masalan, broshyuralar, chiptalar va vaucherlar, sugʻurta polislari, sayohat qoʻllanmalari va boshqalar. Muloqot jarayoni xabarlar koʻrinishidagi maʻlumot manbai bilan boshlanadi. Manba maqsadli bozorga (qabul qiluvchiga) uzatiladigan axborot turini belgilaydi. Masalan, sayyohlik agentligi turli maqsadli bozorlar uchun turli xabarlar tayyorlashi mumkin. Ishbilarmonlarga turli mamlakatlar poytaxtlariga ertalabki reyslar haqida maʻlumot beriladi, ishlayotgan yoshlar esa xuddi shu agentlik tomonidan taklif etilayotgan nisbatan arzon kurortlar haqidagi ma’lumotlarga qiziqishadi.
Turizmda PR-loyiha kontseptsiyasi turistik agentlikning ma’lum bir uslubi va imiji, menejer va xodimlarning oʻzlari va jamiyat oʻrtasidagi xatti-harakatlarining namoyon boʻlishidan iborat. PR-loyiha muvaffaqiyatli amalga oshirilganligi sababli turizm, jamiyat bilan oʻzaro munosabatlar tizimi, mehnat va faol jamoalarning ichki salohiyatidan foydalanish orqali sayohat agentligi tijorat faoliyatining maksimal mumkin boʻlgan natijalarini olish uchun ijtimoiy maydonga kiradi. PR faoliyatining umumiy algoritmi quyidagi asosiy bosqichlardan iborat: maqsadli jamoatchilikni aniqlash va segmentatsiyalash, ommaviy guruhlarga tegishli maʻlumotlarni aniqlash, xabarlar tayyorlash, tanlangan maqsadli guruhlarga eng yaxshi yetib boradigan va ular oʻrtasida eng yuqori darajadagi ishonchga ega boʻlgan aloqa kanallarini tanlash, xabarlarni tarqatish, natijalarni kuzatish va tahlil qilish. Viloyat qiyofasini shakllantirish bugungi kunning eng dolzarb ijtimoiy-iqtisodiy masalalaridan biridir. Mintaqaning imijini shakllantirish bugungi kunning eng muhim jihatidir. Tadqiqot turizm sohasida PR-texnologiyalar yordamida rivojlanayotgan hudud imijining muammolarini taqdim etadi. PR-texnologiyalar nafaqat mintaqaning turistik jozibadorligini oshirishni ragʻbatlantiradigan, balki umumiy hududiy joylashuvga taʻsir qiluvchi vosita sifatida koʻrib chiqiladi. Ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlar rivojlanishining hozirgi bosqichi bilan tavsiflanadi.
Jamoatchilik bilan aloqalar va undagi turli PR-texnologiyalarni qoʻllash jamiyat taraqqiyotiga xizmat qiladi. Rivojlanishning universal jarayoni shuni koʻrsatadiki, davlatning tinch va erkin rivojlanishi uchun jamiyatning barcha aʻzolari va tuzilmalari oʻrtasida toʻliq axborot almashinuvi amalga oshirilishi kerak. Davlat boshqaruvi demokratik sharoitda ancha samarali kechadi. Bu esa aholi keng qatlamining ijtimoiy hayotda faol boʻlishi bilan belgilanadi. Ijtimoiy taranglik, asosan, hokimiyat elitasining oshkora jamoatchilik ehtiyojlari va fikrlarini e’tiborga olmasligi yoki e’tiborsizligi oqibatida vujudga keladi. Avtoritar boshqaruv tizimi aholini xabardor qilishni lozim topmay, turli xil mish-mishlar paydo boʻlishiga hamda hokimiyat haqida salbiy fikr uygʻonishiga sabab boʻladi. Shu bois, demokratik jamiyatning asosiy talablaridan biri erkin OAVning mavjud boʻlishi va uning vositasida keng jamoatchilik bilan operativ muloqot qilish imkoniyatining mavjudligidir.²
Globallashuv tendensiyalarining oʻzgarishi oʻz-oʻzini identifikatsiyalash va pozitsion rolini kuchaytirdi. Mintaqalaning joylashuvi va jozibadorligi omillaridan biri turizm hisoblanadi. Turistik xizmatlar bozorida hududning ijobiy imijiga egaligi turistik mahsulotning oʻziga xosligi haqidagi isteʻmolchi gʻoyalarini shakllantirishning eng muhim funktsiyasidir. Buning natijasida turistlar oqimining oshishiga olib keladi. Oʻz navbatida, mintaqaviy turizm hududiy rivojlanishni ragʻbatlantiradi, jamoatchilik oldida hududning oʻziga xos yaxlit qiyofasi namoyish etadi.
Mintaqaning qiyofasi va joylashuvi ilmiy tadqiqotlar uchun dolzarb mavzu boʻlib, ayni paytda fanlararo xususiyatga ega. Bu tasvirlarni oʻrganish va hududlar va mintaqaviy brendlar imijini shakllantirishga qaratilgan koʻplab yondashuvlardan dalolat beradi. Zamonaviy marketing asoschisi, Oliy menejment maktabi professori F. Kotler hudud tasvirini odamlarning hudud haqidagi e’tiqodlari, gʻoyalari va taassurotlari yigʻindisi sifatida taqdim etadi. Hududiy brending sohasi mutaxassisi D. Vizgalov quyidagi ta’rifni beradi: “Hudud timsoli - bu ongda mavjud boʻlgan hudud haqidagi qat’iy, lekin birlashgan gʻoyalar majmuasidir. Obraz ijtimoiy hayot hodisasi, shaxs hodisasi sifatida taqdim etiladi. Hududga “toʻgʻridan-toʻgʻri” tashrif buyurgan yoki unda yashaydigan mintaqa bilan aloqada darhol tasvir paydo boʻladi. Vositachi tasvir, qabul qiluvchi mintaqa haqidagi tashqi maʻlumotni qabul qilganda paydo boʻladi. Shunga koʻra, aralash tasvirning shakllanishi toʻgʻridan-toʻgʻri aloqa va axborotning tashqi ta’sirida sodir boʻladi. Bilvosita imijning elementi - bu hududning ommaviy axborot vositalaridan olingan ma’lumotlarning idrok etilishi natijasida olingan tasvirdir. Tasvir sifatlar toʻplamini birlashtiradi. Tasvir fikr sifatida aniqlanadi. Hudud qiyofasini shartli ravishda ichki va tashqi turlarga ajratish mumkin. Asosiy tarkibiy qismlarga siyosiy vaziyat, aholi turmush darajasi, mintaqaviy kapital bozori va umumiy geografik joylashuv kiradi, yaʻni tashqi imijning shakllanishi keng jamoatchilikning bahosiga asoslanadi. Hududning tashqi qiyofasini shakllantiradi.
Mamlakatlar imij va brendni shakllantirish va targʻib qilish boʻyicha keng qamrovli ishlarni amalga oshirgan holda hudud imijini rivojlantirish boʻyicha oʻz dasturini, boshqacha aytganda, aloqa va PR texnologiyalaridan iborat kommunikatsion PR strategiyasini ishlab chiqishi va qabul qilishi kerak. Bu erda PR texnologiyalari imijni mustahkamlash va targʻib qilish vositalari sifatida ishlatiladi. Kommunikatsiya PR-texnologiyalardan foydalanish tizimli ravishda amalga oshiriladi. Ushbu aloqa texnologiyalariga quyidagilar kiradi:
– hududda maxsus tadbirlarni tashkil etish va oʻtkazish (turistik yarmarkalar, forumlar, turistik koʻrgazmalar, taqdimotlar, festivallar, onlayn eshittirishlar, xalqaro koʻrgazmalarda ishtirok etish;

• 
  mamlakatning trizmga oid rasmiy veb-saytini yuritish;
  

– sayyohlar uchun turistik axborot markazlari tarmogʻini rivojlantirish;
– xorijiy davlatlar uchun bir qator tele va radio dasturlarni tashkil etish;
– ommaviy axborot vositalarida reklama va axborot kampaniyalarini oʻtkazish;
– reklama va axborot mahsulotlarini tarqatish (reklama kataloglari, bukletlar, tashrif qogʻozlari va boshqalar);
– grafik brendni yaratish, shu jumladan turistik logotip va mintaqa shiori.
– turistik obyektlardan turli darajadagi tadbirlarni oʻtkazish uchun joy sifatida foydalanish, tadbirdan turistik mahsulot sifatida foydalanish;
– mahalliy va xorijiy sayyohlik jurnalistlari, bloggerlar uchun mintaqaviy turizmini ommalashtirish maqsadida bir qator axborot press-turlarini tashkil etish;
– tranzit yoʻlovchilar uchun yangi turistik mahsulotlarni yaratish;
– turistik obyektlar haqida reklama va axborot materiallari sonini koʻpaytirish.
Shunday qilib, markazning ijobiy imijini shakllantirish mexanizmini hisobga olish muhimdir. Odamlar biror joyga tashrif buyurib, yaxshi taassurotga ega boʻlishsa, bu ularning yana qaytish istagini oshiradi. Ular oʻz doʻstlariga ushbu joy haqida maslahat berishadi va bu sayyohlik industriyasi uchun samarali marketing vositasiga aylanadi.³
Fransiyada turizm mamlakat iqtisodiyotining muhim jihatini ifodalaydi. 1990-yillardan beri ushbu mamlakat dunyodagi sayyohlik yoʻnalishlari roʻyxatida birinchi oʻrinda turadi, yiliga 90,3 million sayyoh tashrif buyuradi. Fransiya dunyodagi sayyohlar eng koʻp tashrif buyuradigan davlatdir. Uning jozibadorligini landshaftlarning rang-barangligi, tarixiy merosi va madaniy boyligida koʻrishimiz mumkin. Soʻrovlarga koʻra, sayyohlarni goʻzal manzaralar, qishloqlarning betakror qiyofasi, Parijdagi ekskursiyalar, boy madaniy meros, diqqatga sazovor joylar oʻziga jalb qiladi, ulardan 38 tasi YUNESKOning Butunjahon merosi roʻyxatiga kiritilgan. Turizmga ixtisoslashgan jamoatchilik bilan aloqalar, ijtimoiy media va marketing agentligi boʻlmish Interface Tourism Group 20 yildan buyon Fransiya bozorida faoliyat yuritib, PR bilan shugʻullanuvchi eng yirik kompaniyalardan biri hisoblanadi. 2000-yilda tashkil etilgan. Ushbu tashkilot Yevropaga eng mashhur turizm bozorlarini ochib beradi. Interface Tourism Group nufuzli axborot vositalari, savdo mutaxassislari hamda iste’molchi oʻrtasidagi “interfeys” dir, 50 dan ortiq turizm marketing boʻyicha mutaxassislar faoliyat olib boradi. Agentlikning asosiy maqsadi sayohatchilarni ilhomlantirish va brendni global strategiya markaziga joylashtirishdir. Interface Tourism Group prezidenti Gayel de La Porte mijozlar uchun barcha koʻnikmalarni qoʻllashni ta’kidlaydi: “Turizm- bu ma’lum bir reklama strategiyasi va marketing vositalarini talab qiladigan sanoat, sektor. Biz mijozlarimiz uchun ushbu texnika va koʻnikmalarni amalda qoʻllaymiz”. Sayyohlik agentligi quyidagi maxsus xizmat va paketlarni taqdim etadi: jamoatchilik bilan aloqalar, reklama kampaniyalari, turizm boʻyicha tadbirlarni boshqarish, ijtimoiy va raqamli media reklamalari, savdo munosabatlarini oʻrnatish, brendlash va maslahat xizmatlari.
Turizmda PR-loyiha kontseptsiyasi turistik agentlikning ma’lum bir uslubi va imiji, menejer va xodimlarning oʻzlari va jamiyat oʻrtasidagi xatti-harakatlarining namoyon boʻlishidan iborat. PR-loyiha muvaffaqiyatli amalga oshirilganligi sababli turizm, jamiyat bilan oʻzaro munosabatlar tizimi, mehnat va faol jamoalarning ichki salohiyatidan foydalanish orqali sayohat agentligi tijorat faoliyatining maksimal mumkin boʻlgan natijalarini olish uchun ijtimoiy maydonga kiradi. PR faoliyatining umumiy algoritmi quyidagi asosiy bosqichlardan iborat: maqsadli jamoatchilikni aniqlash va segmentatsiyalash, ommaviy guruhlarga tegishli maʻlumotlarni aniqlash, xabarlar tayyorlash, tanlangan maqsadli guruhlarga eng yaxshi yetib boradigan va ular oʻrtasida eng yuqori darajadagi ishonchga ega boʻlgan aloqa kanallarini tanlash, xabarlarni tarqatish, natijalarni kuzatish va tahlil qilish. Viloyat qiyofasini shakllantirish bugungi kunning eng dolzarb ijtimoiy-iqtisodiy masalalaridan biridir. Mintaqaning imijini shakllantirish bugungi kunning eng muhim jihatidir. Tadqiqot turizm sohasida PR-texnologiyalar yordamida rivojlanayotgan hudud imijining muammolarini taqdim etadi. PR-texnologiyalar nafaqat mintaqaning turistik jozibadorligini oshirishni ragʻbatlantiradigan, balki umumiy hududiy joylashuvga taʻsir qiluvchi vosita sifatida koʻrib chiqiladi. Ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlar rivojlanishining hozirgi bosqichi bilan tavsiflanadi.
Umuman olganda, OAV, tashkilot va jamoatchilik oʻrtasida muhim ahamiyat kasb etadi. Jamiyat doim ishonchli boʻlgan manbaalardan maʻlumotga ega boʻlishi maqsadga muvofiqdir. Bu yerda ishonchlilik muhim. Hozirgi paytda “mamlakat brendingi” sohasida dunyoda tanilgan yirik mutaxassislardan biri britaniyalik S.Anxoltning fikriga koʻra, “milliy brendni tashkil etishning 80% muvofiqlashtirish ishlari (yaʻni, davlat tashkilotlarining bu boradagi sa’y-harakatlarini, olib borayotgan ishlarini toʻplash, umumlashtirish, yaxlit mexanizmni joriy etish – B.A.)bilan bogʻliq, 15% kommunikasiya (yaʻni, bu jarayonda OAV ning roli hamda barcha ishtirokchilarning ana shu ishlarni sidqidildan amalga oshirishidan – B.A.) iboratdir.”⁴