Xalqaro moliyaning mohiyati Xalqaro tashkilotlar moliyasi va xalqaro moliyaviy institutlar

Jahon bankining tashkil etilgan vaqti – 1944-yil-iyul, Bretton-Vuds (AQSh, Nyu-Gempshir shtati), shtab-kvartirasi (qarorgohi) Vashingtonda joylashgan.
Bretton-Vuds xalqaro hamkorligi tomonidan Jahon bankiga belgilangan vazifalar unga berilgan nom – ya’ni Xalqaro qayta tiklanish va taraqqiyot banki (MBRR) da o‘z aksini topdi. Asosiy vazifa sifatida iqtisodiy taraqqiyotni moliyalashtirish yuklatildi. Agar jahon bankining birlamchi kreditlari ikkinchi jahon urushidan so‘ng Yevropaning iqtisodiyotini tiklashga yo‘naltirilgan bo‘lsa, keyinchalik u o‘z e’tiborini Jahonning qoloq mamlakatlari iqtisodiyotini tiklashga qaratdi. Xozirgi vaqtda esa jahon bankining asosiy maqsadi rivojlanayotgan mamlakatlarning iqtisodiy-ijtimoiy taraqqiyotiga, mazkur mamlakatlarning ishlab chiqarish darajasini oshirishga yordam berish va aholini ijtimoiy axvolini yaxshilashga ko‘maklashishdir.
Jahon banki o‘z tarkibiga yirik ikkita tashkilotni:
Xalqaro tiklanish va taraqqiyot banki (MBRR-XTTB) va Xalqaro taraqqiyot assotsiatsiyasini (MAR-XTA) oladi. Ulardan tashqari unga yana uchta boshqa tashkilotlar ham bilvosita kiradi: Jahon banki bilan uyushgan, ammo huquqiy, moliyaviy jihatdan mustaqil faoliyat ko‘rsatuvchi – Xalqaro moliyaviy korparatsiya (MFK) (bu tashkilot rivojlanayotgan mamlakatlardagi xususiy korxonalarni moliyalashtirishga yordam beradi). Investitsion kelishmovchiliklarni tartibga solish xalqaro markazi va Investitsiyalarni har tomonlama kafolatlovchi agentlik (MIGA).
Xalqaro taraqqiyot assotsiatsiyasi (MAR) mamlakatlarga imtiyozli kreditlar berish bilan shug‘ullanib, ular donor mamlakatlar tomonidan beriladigan hayriya mablag‘lari asosida moliyalashtiriladi. Jahon banki dunyodagi kapital, qimmatbaxo qog‘ozlar bozorlarining asosiy mablag‘ oluvchisi hisoblanadi. Bundan tashqari, bank bir qator mamlakatlardan obligatsiya, zayom sotish orqali to‘g‘ridan-to‘g‘ri qarz oladi, yigilgan mablaglar qoloq mamlakatlarning taraqqiyoti yo‘lida ishlatiladi va ular imkoniyati darajasidagi past foizlar hisobida beriladi.
Jahon banki kredit olish, uni qaytara olish darajasida bo‘lgan mamlakatlar uchun mablag‘larni mujassamlaydi. Ammo, boy mamlakatlarga yoki alohida shaxslarga jahon banki tomonidan kredit berilmaydi.
Rivojlanayotgan mamlakatlarda aholining jon boshiga yalpi milliy maxsulot 1200 dollar atrofida bo‘lgan taqdirda ular Xalqaro tiklanish va taraqqiyot bankidan kredit olish imkoniyatiga ega bo‘ladilar. Bu kreditlar 12-15 yil ichida qoplanishi lozim. Ikkinchi tomondan, Xalqaro taraqqiyot assotsiatsiyasi kreditlarni qoloqroq mamlakatlarga, ya’ni ulardagi milliy maxsulot jon boshiga 800 dollardan kam bo‘lgan mamlakatlarga beriladi. Bu kreditlar bo‘yicha foizlar olinmasdan, ko‘pgina hollarda ular 35-40-yillar oralig‘ida to‘lash sharti bilan beriladi.
Jahon banki o‘z faoliyatini rivojlanayotgan va qoloq mamlakatlarga texnik loyihalarni, iqtisodiy dasturlarni moliyalashtirish jihatdan yordam berish orqali bu mamlakatlarning iqtisodiy saloxiyatini oshirishga yordam beradi. Bu vazifalar bankining asosiy uzoq muddatli vazifasi hisoblanadi.
Oxirgi yillarda bank oldingi yillardagi tajribalariga tayangan holda mamlakatlarning iqtisodiy rivojlanish bosqichlari darajalarini inobatga olib, loyihalarni tanlash jarayonida asosan rivojlanayotgan mamlakatlarning qoloq qatlamlarini qamrashga, ularning taraqqiyot darajalarini oshirishni nazarda tutgan holda olib borilyapti.
Bank mamlakatlarga texnik jihatdan yordam berish va moliyalashtirish jarayonida BMT tomonidan belgilangan dasturga asosan ham texnik yordam beruvchi, ham loyihani ijro etuvchi sifatida qatnashadi.
Bank tomonidan tanlanadigan loyiha, ularning yo‘nalishlari milliy mamlakatlar, ularning maxalliy hokimiyatlari, boshqa tegishli tashkilotlar bilan har tomonlama kelishilgan holda amalga oshiriladi.
Bank kredit ajratish jarayonida o‘z mutaxassislari ishtirokida kredit oluvchi mamlakatlarning iqtisodini sinchkovlik bilan tahlil etish asosida qaysi sohaga asosiy e’tibor berish yoki kapital quyilmalarni joylashtirish borasida u yoki bu sohani tanlash imkoniyatidan foydalaniladi.
Bunday taxlitda ish yuritish ushbu mamlakatning asosiy muammolari yechimida qatnashib, uning rivojlanishiga yordamlashishni nazarda tutadi.
O‘zbekiston jahon bankiga 1992-yil 21-sentabrda a’zo bo‘ldi, uning oldidagi majburiyatlarini bajarish uchun 12,1 mln AQSh dollari miqdorida badal to‘ladi. O‘zbekistonga MBRR tomonidan 2493 aksiya (jami aksiyalar mikdorining 0,17 foizi) chiqarildi, ovozlar esa – 2743 (0,81 foiz) ni tashkil etadi.
Jahon banki 1993-yili Toshkentda o‘z vakolatxonasini ochdi va uning O‘zbekistondagi asosiy yo‘nalishlari quyidagilardan iborat:
- bozor strukturasining shakllanishda texnik yordam ko‘rsatish;
- ishlab chiqarish va ijtimoiy sohalarni rivojlantirish bo‘yicha loyihalarni amalga oshirishga moliyaviy jihatdan ko‘mak berish;
- mutaxassislarni tayyorlash va qayta tayyorlash.
Bozor tizimlarini shakllantirishga texnik jihatdan yordam berish borasida respublikada makroiqtisodiy sohada monitoring o‘tkazish, ularni tahlil etish, bank tizimi, buxgalteriya xisob-kitoblarini, kommunikatsiyalarini rivojlantirish kabi tadbirlar kiradi. Jumladan, bu borada Jahon bank tizimining vakllari bilan birgalikda respublikada bank tizimining rivojlanish darajasi yo‘nalishida tadqiqot ishlari olib borildi, undan kelib chiqqan holda bozor mexanizmining infratuzilmasini mujassamlash, ilmiy-texnikaviy saloxiyat darajasini aniqlash borasida ham ancha ishlar olib borildi.
Jahon banki energetika sohasini rivojlantirish va islohatlarni chuqurlashtirishga mo‘ljallangan loyihalar uchun ham kredit ajratib, Orol muammolarini yechimiga, ishlab chiqarish sektorlari rivojiga, paxtani qayta ishlab chiqarish sohasiga ham e’tiborini qaratmoqda.
12-oktabr 1993-yil – birinchi kredit. Institutsional rivojlanish bo‘yicha texnik yordam loyihasi. Jahon banki tomonidan 21 mln AQSh dollari miqdoridagi zayom 20-yil muddatga, shundan 5 yil imtiyozli muddatdir. Loyihaning umumiy qiymati 25 mln AQSh dollari. Moliyalashtirishning boshqa manbalari: O‘zbekiston hukumati – 400 mln AQSh dollari, YeI – 2,6 mln AQSh dollari, Yaponiya – 1 mln AQSh dollari (keyinchalik qator kreditlar bo‘ldi).
MBRR tomonidan moliyaviy sektorini islox etish borasidagi loyihani moliyalashtirish bo‘yicha zayom ajratish ko‘zda tutilgan. Ushbu loyiha bo‘yicha hozirda ozroq miqdorda avans ajratilgan, moliyaviy sektorni islox etish bo‘yicha tayyorgarlik ko‘rish, uni amalga oshirish uchun komissiya tarkibi tuzilgan.
1960-yil-noyabrda o‘z faoliyatini boshlagan Xalqaro rivojlanish assotsiatsiyasi (XRA) Jahon banki tarkibiga kirib, uning faoliyati kam rivojlangan mamlakatlarga moliyaviy yordam ko‘rsatishdan iborat.
Xalqaro rivojlanish assotsiatsiyasiga 170 ga yaqin davlat a’zodir.
Xalqaro rivojlanish assotsiatsiyasining kredit siyosatiga binoan, kreditlar MBRR foizlarini to‘lashga imkoniyati bo‘lmagan davlatlargagina berilishi mumkin. Xalqaro rivojlanish assotsiatsiyasi kreditlarini (bulardan foiz olmaydi) olish imkoniga yalpi ichki maxsulot aholi jon boshiga yiliga 800 dollardan oshmagan davlatlar ega bo‘lishi mumkin, ammo xalqaro rivojlanish assotsiatsiyasi amaliyotida ko‘pgina davlatlarga ushbu ko‘rsatgich 700 dollardan oshmagan taqdirda kredit beradi. Ushbu bank kreditlari 35-40-yil muddatga berilib, kredit olingan birinchi 10-yil davomida hech qanday qaytaruv to‘lovlari to‘lanmaydi.
Xalqaro rivojlanish assotsiatsiyasi MBRR ga o‘xshab kapital bozorida qo‘shimcha mablag‘lar jalb etish imkoniyatiga ega emas. Har 3 yilda uning jamg‘armasini donor mamlakatlar mablag‘ bilan to‘ldirib turadi. A’zolik badallari ularning MBRR ga bo‘lgan badallari bilan taqqoslanib, Xalqaro rivojlanish assotsiatsiyasi a’zolarining kelishuviga nisbatan 2 guruhga: rivojlangan mamlakatlar va sust rivojlangan mamlakatlarga bo‘linadi.
Birinchi guruhga kiruvchi davlatlar erkin konvertatsiyalanadigan valyutada to‘lab, ular asosan moliyalashtirish uchun ishlatiladi.
Ikkinchi guruhga kiruvchi davlatlar badalining o‘ndan bir qismini erkin konvertatsiyalanadigan valyutada to‘lab, qolgan qismini miliy valyutada to‘lashi mumkin.