Xalqaro ilmiy-nazariy konferensiya

XALQARO ILMIY-NAZARIY KONFERENSIYA
 
NUKUS, QORAQALPOG‘ISTON, 2-OKTYABR, 2021-YIL 
 
185 
юритилганлиги ҳақида ҳам қайдлар мавжуд. Шу учун бу ҳудуднинг катта 
қисмининг номлари ё соф туркий номлар бўлган ёки таркибли (туркий-
форсий) номлар бўлган.
9
Тарих давомида бу номлардан бир қанчаси ўзгариб 
кетган. Шунингдек, айрим номлар нотўғри тарзда талқин қилиниб, форсча 
ёки арабча деб тушунтирилган. Масалан, Тахор вилоятининг маркази 
Толуқон шаҳрида, “Хитоён - نایاتیخ” (аҳолий шундай талаффуз қилади. 
Аслида, Хитойиён - Хитойдан келганлар дегани бўлса керак(?).) деган 
қишлоқ бор. Лекин ёзувда унга арабча тус бериш мақсадида, “т - ت” ҳарфи 
ўрнида, “то - اط” ҳарфи билан ёзиш - “نایاطخ”, ва мана шу нотўғри ёзиш 
оқибатида, кўп ўринларда “Хатоён”
10
тарзида ўқилиш ва талаффуз қилишга 
ҳам тўғри келган. Шунингдек, Сари Пул вилоятида “Ала Чапан - 
هلا
نپچ ” (халқ 
шундай дейди) номли жой номи бор. Ёзувда эса, унга форсча тус бериб, 
“Алий Чўпон - ناپوچ یلع” шаклида ёзишган. Бурладан ташқари, “Қундуз - 
زودنوق”
11
ни, “Кундуз” шаклида ёзиб, “Куҳан Даж - ژدنهک”
12
деб таъбир қилиш, 
Бадахшон вилоятининг туманларидан бирининг номи бўлган “Аргу - وگرا”
13
ни 
“Ҳар Кўҳ - هوک ره” (аслида қадимги туркий уруғларнинг бирининг номи), Балх 
вилоятига тегишли “Қўш Тепа - 
ق
ۉ
ت ش
ې
هپ
”ни “Хўш Тапа - 
خ
و
هپت ش ” деб ёзиш ва 
бошқача талқин қилиш юқоридаги айтиб ўтилганларни асослайди.
Ушбу туркий номларнинг ўзгариш жараёни кўп узоқ замондан 
бошланган ва бугунгача давом этммоқда. Географик объектларнинг 
номларини ўзгариши, замон ва макон билан боғлиқ табиий бир жараён. 
Юқорида қайд қилиб ўтганимиздек, биз бу мақоламизда номи ўзгариб кетган 
топонимларни объект қилиб олдик. Тарихга айланган бу жой номларининг 
аксарияти, туркий номлар, аниқроғи, ўзбекча бўлган. 
Бизнингча ушбу туркий номларнинг ўзгаришига сабаб бўлган бир неча 
омиллар билан бирга халқнинг саводсизлиги ҳам катта рол ўйнаган. Чунки 
номлари ўзгарган ҳудудларда яшовчи туркий халқнинг аксарийти саводсиз 
бўлган. Саноқли саводлиси ҳам, форс тилида ўқиб саводли бўлган. Шу учун 
ўз она тили ва унга оид топонимлар, айниқса ўзлари яшайдиган 
топонимларнинг моҳияти ва маъноси билан нотаниш бўлиб, ва у ҳақда ҳеч 
қандай тушунчага эга бўлмаган. Шу сабабдан ўзбекча номларни форсча-
арабча тус бериш ва уларни нотўғри шаклда талқин қилиш ва ўзгартиришга 
фақатгина тарафдор бўлиб қолмай, балки катта роллари ҳам бўлган. Кўп 
жойларда шундай ҳолатни ҳозир ҳам учратиш мумкин. 
Иккинчиси, 19-аср охири ва 20-асрда, туркий топонимлар ўзгариши ва 
бошқа номларга алмашиши жадалроқ амалга ошган.
Бу даврда туркий 
топонимларни бошқа номларга алмаштириш кўпроқ кузатилган. Мисол 
сифатида, худди шу даврнинг ўзида Балх вилоятига тегишли “Бўйниқара // 
ینیۉب
هرق
” (бўйин+қара) улусволлиги (тумани) номи ўзгаргартирилган. Бу туман 
қадимдан шу ном билан аталиб келишига қарамай, унга “Шўлгар // رگلوش”
14
9
Шоруқ Баҳриддин. Ториxи Mуxтасари Туркистони Жанубий (Туркистони Афғонистон). Кобул, 1395 (2016)-й. 
10
“Атласи Қаряҳойи Афғонистон” (“Афғонистон Қишлоқлари Атласи”), 2-жилд, Кобул, 1353-й. 735-бет.; Муҳаммад Нодирxон. 
Раҳнамойи Қатаған ва Бадаxшон. 1367-й. 74-бет. 
11
Муҳаммад Нодирxон. Раҳнамойи Қатаған ва Бадаxшон. 1367-й. 63-бет. 
12
Яmин Mуҳаmmад Ҳусайн. Афғонистони Тариxий. Кобул: “Саид” нашриёти. 198-бет. 
13
Муҳаммад Нодирxон. Раҳнамойи Қатаған ва Бадаxшон. 1367-й. 119-бет. 
14
Баҳо Сурайё. “Муҳаммадгул Муманд кист?”: 
https://m.facebook.com/ac.councilofhazara/posts/814505078999781?locale2=ar_AR
[2019.12.13, soat: 22:32]. 

---

TURKIY FILOLOGIYANING DOLZARB MASALALARI ǀǀ URGENT PROBLEMS OF TURKIC PHILOGOGY 
XALQARO ILMIY-NAZARIY KONFERENSIYA
 
NUKUS, QORAQALPOG‘ISTON, 2-OKTYABR, 2021-YIL 
 
186 
дея янги ном берилган. Шунингдек, Қундуз вилоятидаги “Қизилсой // 
لیزیق
یاس
” 
(қизил+сой)ни “Шерхонбандар // ردنب ناخرېش”
15
га ва Самангон вилоятига 
қарашли “Тошқўрғон // ناغرۉقشات” (тош+қўрғон) топонимини “Хулм // ملخ”
16
га 
ҳамда Ҳирот вилоятидаги “Қаратепа - 
هرق
هپېت ” (Қара+Тепа) топонимини 
“тўрғунди - یدنغروت”
17
га алмашиши юқоридаги гапларимиз исботи. Айтиб ўтиш 
лозимки, бу номлар замон талаби билан ўзгарганми ёки табиий шаклда, 
барибир халқ томонидан тан олинмаган ва ҳозиргача ерли аҳоли мазкур 
жойларни биринчи номи (эски номи) билан аташади. Шу учун бугунгача бу 
номлар тирик. Ота-боболар орқали бугунги наслга етиб келмоқд. 
Юқорида айтганларимизни асослайдиган яна бир Мисол. ХИХ аср 60-
йилларигача бутун Афғонистон 5 вилоятдан иборат бўлган. Шулардан бир 
вилоятнинг номи “Туркистони Афғоний // يناغفا ِناتسکروت”
18
деб аталган. Амир 
Абдурраҳмонхон замонида (1880-1901 йилларда) вилоятларнинг маъмурий 
бўлинмалари қайта кўриб чиқилиб, Афғонистон 6 вилоятга бўлинган. Бу олти 
вилоятдан бирининг номи “Туркистони Афғоний” бўлган.
19
Шунингдек 
маъмурий ташкилот 1300 (1921) йилда қайта кўриб чиқилиб, Афғонистон 216 
та кичик маъмурий бирлик ва 5 та вилоят, 4 та ҳукуматга бўлинган. Булардан 
икки вилоят номи - “Вилояти Туркистони Афғоний” ва “Вилояти Қатаған ва 
Бадахшон” (айрим манбаларда Бадахшон алоҳида вилоят деб қайд 
этилган
20
) 
ва бир ҳукумат номи “Ҳукумати Аълойи Маймана” бўлган.
21
1352-
1356 (1973-1977) 
йиллардаги вилоятлар ва кичик маъмурий бирликлар 
бўлинмаси асосида Афғонистон 63 шаҳар ва 29 вилоятга бўлинган. Аммо, 
Булардан биронтасининг номи “Туркистон” ёки “Қатаған” бўлмаган.
22
Асрлар 
давомида катта маъмурий ҳудудларнинг номлари сифатида қўлланиб келган 
туркий этник номидан келиб чиққан “Қатаған” (ўзбек қабилаларидан бирининг 
номи)
23
ва “Туркистон” (туркийлар яшайдиган жой)
24
, 
на вилоят номи 
сифатида, на туман номи сифатида, ҳатто бир қишлоқ номи сифатида ҳам 
қолдирилмаган. Лекин, умумхалқ орасида иккала ном ҳозиргача тирик ва 
ишлатилади. 
Шароит ва имкониятдан келиб чиққан ҳолда, паштуча ва форсчага 
ўзгарган туркий жой номларининг айримларига мисол сифатида 
қуйидагиларни эслаб ўтамиз: