Xalqaro huquqni muhofaza qiluvchi tashkilotlar

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

59 
 
VI bob 
XALQARO JINOYAT ODIL SUDLOVI (XALQARO 
JINOYAT ADLIYASI) TIZIMI: SHAKLLANISH TARIXI 
 
 
1. Xalqaro jinoyat odil sudlovi (xalqaro jinoyat adliyasi) tizimi: 
shakllanish tarixi 2. Xalqaro harbiy tribunallar faoliyatini huquqiy 
tartibga solish 
 
1.  Xalqaro jinoyat odil sudlovi (xalqaro jinoyat adliyasi) tizimi: 
shakllanish tarixi 
 
Davlatlar  hamdo‘stligi  manfaatlariga  ziyon  yetkazgan  xatti-
harakatlar uchun jinoiy javobgarlikka tortish masalasi dastlab 1985-yilda 
antifransuz  koalitsiyasi  tomonidan  ko‘p  sonli  Napoleon  urushlari 
davrida  yuz  minglab  odamlarning  o‘limi  va  boshqa  jinoyatlar  ayblovi 
bzyicha  Napoleon  Bonapartni  sudga  topshirish  masalasini  muhokama 
etishda  ko‘tarilgan.  Biroq  muhokamalardan  so‘ng  hech  qanday 
harakatlar amalga oshirilmadi. 
Xalqaro  jinoyat  sudini  tashkil  etish  bo‘yicha  berilgan  taklifni 
doktrina  nuqtai  nazaridan  batafsil  isbotlab,  Fransiya-Prussiya  urushi 
1870-1871  yillar  tugaganidan  keyin  ilk  bor  1872-yilda  Xalqaro  Qizil 
Xoch  Qo‘mitasi  Prezidenti  (XQXQ)  Gyustav  Muane  tashabbus 
qo‘rsatdi
25
. 
U  sof  ma’naviy  sanksiyalar  yyetarli  emas  deb  hisoblardi,  chunki 
ikkala  tomon  ham  bir-birini  harbiy  huquq  me‘yorlarini  buzganlikda 
ayblar edi.Jinoyat ishlari bo‘yicha xalqaro sudni tashkil etilishi va uning 
vakolat  doirasiga  1964-yil  22-avgustdagi  Urushayotgan  armiyalardagi 
bemorlar  va  jarohatlanganlar  sharoitini  yaxshilash  bo‘yicha  Jeneva 
Konvensiyasida  ko‘rsatilgan  huquqbuzarliklar  kirishi,  neytral  sud 
instansiyalari  yordamida  huquqbuzarliklarni  sodir  etishda  aybdor 
shaxslarni  xolisona  tekshirish,      sudlash  va  jazolash  imkonini  berishi 
lozim edi.  
Muane Konvensiya loyihasining umumiy xususiyatlari quyidagicha: 
- 
bunday sudni betaraf davlatlar vakillaridan tuzish tartibi; 
- 
sudyalar  zimmasiga  uning  faoliyati  va  sudlov  tartibini  belgilashni 
yuklash; 
- 
sud  jarayoni  boshlanishida  da’vo  arizaning  (manfaatdor 

---

60 
 
tomonlarning  da’volariga  ko‘ra)  xususiyati  va  dalillarni  taqdim  etish 
bo‘yicha davlatlar majburiyati; 
- 
bunday sudda sudlovning maqsadi – aybdor shaxslarni aniqlash va 
ularni jazolash; 
- 
qo‘llaniladigan  moddiy  huquq  manbalari  –  konvensiyaga  ilova 
sifatida ishlab chiqiladigan “xalqaro jinoyat qonuni”; 
- 
sudlovning oshkoraligi va sud qarorlarini e’lon qilish; 
- 
moddiy zararni qoplash bo‘yicha umumiy qoida; 
- 
sud  faoliyatini  moliyalashtirish  tartibi  va  uning  moliyaviy  hisobot 
berishi; 
- 
uning arxivlarini saqlash bo‘yicha umumiy qoidalari. 
Monarxiya  davlatlar  davrida  suveren  mamlakatdagi  amaldor 
shaxsning  harakatlari  xalqaro  darajada  jinoiy-huquqiy  tartibda  ta‘qib 
ostiga olinishini tasavvur qilish qiyin edi. O‘sha davrdagi atoqli xalqaro 
huquq  nazariyotchilar  (Liber,  Vestlek,  Golsendorf,  Morena,  Rolen- 
Jekmen)  eng  muhim  xalqaro-huquqiy  me‘yoriy  hujjatlarni  yuridik 
himoyalash uchun maxsus xalqaro organ kerakligi haqidagi fikrni ilgari 
surib,  ammo  buning  uchun  xalqaro  jinoyat  sudini  tashkil  etish  zarurati 
yo‘q deb o‘ylardilar. 
Xalqaro  sud,  jumladan,  maxsus  xalqaro  jinoyat  sudi  haqidagi 
g‘oyani  har  tomonlama  isbotlashga  bag‘ishlangan  birinchi  asosli  ilmiy 
asar  1881-yilda  himoya  qilingan  rossiyalik  huquqshunos  L.  A. 
Kamarovskiyning “Xalqaro sud haqida” doktorlik dissertatsiyasi bo‘lib, 
u  o‘sha  yili  alohida  kitob  sifatida  chop  etildi
1
  va  1877-yilda  Parijda 
fransuz tilida nashr etildi.
 
L. A. Kamarovskiy “xalqaro adliya masalasi – davr masalasi” degan 
xulosaga keldi
29
. 
Urush  qonuniyatlari  (me‘yorlari)  va  an’analarini  XIXoxiri  va  XX 
boshida 
xalqaro-huquqiy 
darajada 
1899-1907-yillardagi 
Gaaga 
Konvensiyalari  va  Deklaratsiyasida  kodifikatsiya  qilish  “harbiy 
jinoyatlar”  degan  xalqaro-huquqiy  tushunchaning  shakllanishiga  olib 
keldi. 
Biroq xalqaro-huquqiy hujjatlarda harbiy jinoyatlar aniq tarkibining 
batafsil  tavsifi  yo‘q  edi.  Mazkur  jinoyatlarni  aniqlash  va  ularni  sodir 
etganlik uchun javobgarlikka tortish milliy parlamentlar va davlat ichki 
adliya organlari ixtiyorida edi. 
1919-yilning  yanvar  oyida  Buyuk  Britaniya,  AQSH,  Italiya, 
                     
29
  А.Волеводз.  Халқаро  ҳуқуқни  муҳофаза  қилиш  ташкилотлари:  ўқув  қўлланма  –  М.,  Проспект, 
2011. 107 б. 

---

61 
 
Fransiya  va  Yaponiya  hukumat  rahbarlari  va  tashqi  ishlar  vazirlarining 
uchrashuv  chog‘ida  urush  tashabbuskorlarining  javobgarligi  masalarini 
ko‘rib  chiqish  uchun  maxsus  Komissiya  tasdiqlandi.  Komissiyaning 
aniqlashicha, to‘rtta davlat – Germaniya, Avstriya, Turkiya va Bolgariya 
tajovuzkorlik siyosati yurgizib urush e’lon qilgan, Komissiya urushning 
o‘zini Yevropada tinchlikka qarshi fitna deb tavsifladi. 
Mazkur Komissiyaning yakuniy hisobotida tajovuzkor mamlakatlar 
tomonidan sodir etilgan jinoyatlar ikki toifaga bo‘lingan: 
1) 
urushga tayyorgarlik va shart-sharoit yaratish; 
2) 
urush qonuniyatlari va udumlarini qasddan buzish. 
Bunda mazkur jinoyatlarning quyidagi ro‘yxati keltirilgan, aynan:  
garovga olinganlarni  o‘ldirish, nomusga tegish, bosqinchilik, davlat 
va  xususiy  mol-mulkni  yo‘q  qilish,  zaharlovchi  gazlardan  foydalanish, 
tinch alohini va asirlarni qirib tashlash va boshq. 
Harbiy  jinoyatchilar  turli  davlatlarning  fuqarolari  ekanligi  va 
tegishli  hokimiyatlar  tomonidan  berilgan  jinoiy  bo‘yruqlar  ko‘pgina 
mamlakatlar  harbiylariga  tegishli  bo‘lgani  sababli,  Komissiyaning 
fikricha, sud hukmlarini chiqarishni maxsus xalqaro tribunal zimmasiga 
yuklash kerak edi
30
. 
Germaniya va 27 ta ittifoqchi  mamlakatlar  o‘rtasidagi  1919-yil 28-
iyundagi  Versal  tinchlik  shartnomasi  tomonlarning  quyidagi  vazifalar 
bo‘yicha 
majburiyatlarni 
o‘z 
ichiga 
olgan 
(227, 
228-
moddalar)
bookmark81
:  
-  Imperator  Vilgelm  II  Gogensollernni  “xalqaro  axloq  qoidalari  va 
muqaddas hokimiyat shartnomalariga qarshi o‘ta og‘ir jinoyatlarni sodir 
etishda” ayblash bo‘yicha ishlarni oshkora ko‘rib chiqish uchun maxsus 
xalqaro tribunalni tashkil etish;  
- Niderlandiya hukumatiga sobiq imperatorni sud uchun tutib berish 
talabi bilan murojaat etish;  
-  gumon  qilinayotgan  harbiy  jinoyatchilarni  jinoiy  ta‘qib  qilish  va 
tutib berish;  
- “zarur hujjatlar va ma‘lumotlarni taqdim etish”
31
. 
Bundan tashqari mazkur shartnomaning 229-moddasidaga muvofiq, 
agar  bir  nechta  davlatga  qarshi  jinoyat  sodir  etilsa,  ayblanuvchilarni 
ushbu davlatlar harbiy sudyalaridan tarkib topgan “qo‘shma komissiya” 
sud qiladi. 
                     
30
 Арцибасов И.Н., Егоров С.А. Қуролли можаро: ҳуқуқ, сиёсат, дипломатия. - М., 1989. – 185 б.
 
31
  А.Волеводз.  Халқаро  ҳуқуқни  муҳофаза  қилувчи  ташкилотлар:  ўқув  қўлланма  –  М.,  Проспект, 
2011. 109 б. 

---

62 
 
Versal  tinchlik  shartnomasi  talablari 
to‘liq  bajarilmagan  bo‘lsa-da,  u  xalqaro 
jinoyat 
huquqi 
bo‘yicha 
davlat 
rahbarlarini  jinoiy  ta‘qib  qilish  bo‘yicha 
me‘yorlarni  o‘z  ichiga  olgan  birinchi 
xalqaro huquqiy hujjat bo‘lib uni maxsus 
xalqaro sudga berish nazarda tutilgan edi. 
Ushbu 
hujjat 
xalqaro 
shartnomalar 
me‘yorlarini 
buzish 
bilan 
bog‘liq 
jinoyatlarni 
sodir 
etishda 
aybdor 
shaxslarni jinoiy ta‘qib qilishni ham nazarda tutgan. 
Yuqorida  sanab  o‘tilgan  Konvensiyalarning  birinchisi  terrorchilik 
harakati  uchun  jinoiy  javobgarlikning  moddiy  xalqaro  huquqiy  asosini 
tashkil  etib,  bunda  “qasddan  qotillik  sodir  etish,  og‘ir  tan  jarohati 
yetkazish,  davlat  rahbarlari  va  ularning  rafiqalari  hamda  boshqa  davlat 
va  jamoat  arboblarini  o‘g‘irlab  ketish,  agar  suiqasd  ularning  jamiyat 
ishlari  bilan  bog‘liq  bo‘lsa,  shuningdek,  odamlar  hayotini  xavf  ostiga 
qo‘yadigan  yoki  davlat  va  jamoyat  hayotiga  ziyon  etkazadigan  boshqa 
qasddan amalga oshirilgan xatti-harakatlarni” belgilab berdi. 
Terrorizm  tarkibi  xalqaro  jinoyat  sifatida  rasman  1937-yil  30-
noyabrdagi  terrorizmni  oldini  olish  va  jazolash  bo‘yicha  Konvensiyada 
yuridik jihatdan shakllantirilgan bo‘lsa-da, Xalqaro jinoyat sudini tashkil 
etish  to‘g‘risidagi  Konvensiya  ishni  ko‘rib  chiqishda  sud  tomonidan 
jinoyat  hududida  sodir  etilgan  mamlakatning  jinoyat  qonunchiligi  yoki 
ayblanuvchini  sudga  topshirgan  davlatning  jinoyat  qonunchiligi 
qo‘llanilishi  kerakligini  nazarda  tutdi.  Bunda  yumshoqroq    jazo 
choralarini nazarda tutadigan qonunchilik tanlanardi.  
Aslida,  mazkur  Konvensiya  cheklangan  vakolatli  Xalqaro  jinoyat 
sudining  tashkil  etilishi  va  faoliyati  uchun  xalqaro  huquqiy  asosini 
shakllantirdi, lekin unda sud faoliyatining protsessual tartibini belgilochi 
me‘yorlar  yo‘q  edi,  ya’ni  ushbu  sud  tomonidan  odil  sudlovni  amalga 
oshirish uchun xalqaro huquqiy asosni yaratib berdi. 
Ushbu  Konvensiyalar  qonuniy  kuchga  kirmagan,  biroq  ularni 
tayyorlash  jarayonida  qo‘llanilgan  yuridik  novatsiyalar,  ehtimol, 
Yevropa  mamlakatlarining  asosiy  harbiy  jinoyatchilarini  adolatli,  tez 
sudlash va jazolash uchun tashkil etilgan Xalqaro harbiy tribunal, Uzoq 
Sharq  davlatlarining  asosiy  harbiy  jinoyatchilarini  adolatli,  tez  sudlash 
va  jazolash  uchun  tashkil  etilgan  Uzoq  Sharq  bo‘yicha  Xalqaro  harbiy 
tribunal  va  keyinchalik  tashkil  etilgan  boshqa  xalqaro  jinoyat  sudlari