««xalqaro audit»

 
7.5. Buxgalteriya hisobi va ichki nazorat tizimini baholash 
Auditor  ishi  sifatining  yaxshi  bo’lishi,  tekshiruv  muddati  va  audit 
xarajatlarining kamayshi, avvalo, mijoz korxonaning buxgalteriya hisobi hamda ichki 
nazorat  tizimining  samarali  ishlashiga  bog’liq.  Auditorlik  tekshiruvi  o’tkazilishida, 
odatda,  mijoz  korxonaning  buxgalteriya  hisobi  va  ichki  nazorat  tizimiga  baho 
beriladi.  Korxonaning  hisob  tizimining  samaradorligi  unda  buxgalteriya  hisobi 
tamoyillarining qay darajada amal qilishiga bog’liqdir.  

---

 
106 
Buxgalteriya  hisobi  tizimi  –  dastlabki  kuzatuvdan  boshlanib,  buxgalteriya 
hisobotlarini tayyorlash va tuzishgacha bo’lgan jarayonlar bog’liqligidir.  
Auditor  buxgalteriya  hisobi  tizimini  baholashda  yuqorida  ko’rsatilgan 
tamoyillarga korxona qanchalik darajada amal qilayotganligini sinchiklab tekshirishi 
lozim.  Bevosita  ana  shu  tamoyillarga  qay  darajada  amal  qilinayotganligini  aniqlash 
orqali auditor korxonaning buxgalteriya hisobi va ichki nazorat tizimiga baho beradi. 
Bu  orqali  moliyaviy  hisobot  ko’rsatkichlarining  ishonchligiga  shubha  tug’diruvchi 
xatolarning  vujudga  kelish  ehtimolini  aniqlashga  yordam  beradi.  Bunday  baholash 
orqali auditorlik tekshiruvining muddati, hajmi va ko’lami aniqlanadi.  
Ma’lumki,  muayyan  korxonaning  buxgalteriya  bo’limining  tuzilishi  va  ish 
hajmi  ana  shu  korxonaning  faoliyat  turi,  undagi  alohida  bo’linmalarning  faoliyati 
hamda  hisob  ishlarining  avtomatlashtirilganlik  darajasiga  bog’liq.  Bunga  bog’liq 
ravishda  buxgalteriya  xodimlari  tarkibi  va  miqdori,  buxgalteriya  hisobining 
markazlashishi  yoki  markazlashmasligi  belgilanadi.  Har  bir  buxgalteriya  xodimiga 
muayyan turdagi vazifalar yuklanadi. Buxgalteriya xodimlari o’rtasida mansablarning 
belgilab  berilishi  korxona  mablag’larining  o’g’irlanishi  va  boshqa  har  xil 
suiiste’mollik holatlari bo’lishini ham mumkin. 
Auditor  bunda,  avvalo,  buxgalteriya  hisobining  qay  darajada  tashkil 
etilganligini,  buxgalteriya  xizmatlarining  qanday  taqsimlanganligini  hamda  hisob 
tizimining korxona boshqaruvida qanday ahamiyat kasb etishini sinchiklab tekshirishi 
lozim.  
Auditor 
buxgalteriya 
hisobi 
tizimi 
samaradorligini 
baholayotganda 
hujjatlarning 
to’g’ri  rasmiylashtirilayotganligi  hamda  ularning  boshqaruv 
markazlariga  o’z  vaqtida  taqdim  qilinayotganligiga  e’tibor  qaratishi  lozim.    Bu 
jarayonda  auditor  buxgalteriya  xodimlari  hamda  hujjatlarga  imzo  chekuvchi  boshqa 
shaxslar  (ombor  mudiri,  kassir  va  hokazo)ning  hujjatlarni  o’z  vaqtida  va  to’g’ri 
rasmiylashtirayotganligini tekshiradi.  
Korxona  va  tashkilotlarda  buxgalteriya  hisobining  samaradorligi,  avvalo, 
ularda  boshlang’ich  hisobning  to’g’ri  tashkil  etilganligiga  bog’liq.    Boshlang’ich 
hisob  korxonada  sodir  bo’layotgan  muomalalarni    hujjatlarda  rasmiylashtirishni 

---

 
107 
hamda  yig’ishni  o’z  ichiga  oladi.  Shu  boisdan  ham  auditor  korxonada  birlamchi 
hujjatlar  to’ldirilishida  belgilangan  talablarga  rioya  qilinayotganligini,  tegishli 
rekvizitlar to’liq to’ldirilayotganligini tekshiradi. Ko’pincha korxonalarda hujjatlarni 
to’ldirishda belgilangan rekvizitlar to’lig’icha to’ldirilmaslik holatlari uchrab turadi. 
Shuningdek,  hujjatlarni  to’ldirishda  xatoliklarga  yo’l  qo’yiladi.  Shu  boisdan  har  bir 
korxonada  hujjatlarning  nusxalari  hamda  ularni  to’ldirish  tartibi,  shuningdek, 
buxgalterlar uchun me’yoriy va boshqa materiallar bo’lishi lozim. 
Buxgalteriya  hisobi  tizimining  samaradorligi  hamda  ma’lumotlarning  o’z 
vaqtida olinishi hujjatlarning aylanish grafigiga ham bog’liq. Auditor bunday paytda 
hujjatlar  aylanish  grafigiga  rioya  qilinayotganligini  tekshirish  lozim.  Hujjatlar 
aylanishi grafigi ish o’rinlariga a’lo darajada xizmat ko’rsatishni hamda buxgalteriya 
hisobi xodimlari ishi sifatini oshirishni ta’minlaydi. 
Auditor  korxonaning  hisob  tizimiga  baho  berayotganida  nafaqat  uning 
boshlang’ich  hujjatlarining  tuzilishiga,  balki  buxgalteriya  hisobi  registrlari  hamda 
Bosh  daftar  yuritilishiga  ham  e’tibor  qaratadi.  Auditor  buxgalteriya  hisobi  va  Bosh 
daftarning yuritishiga baho bera turib, korxonada buxgalteriya hisobining qaysi shakli 
amal qilayotganligini aniqlaydi. 
Korxonaning  hisob  tizimiga  baho  berishda  ushbu  korxonada  hisobvaraqlar 
rejasining qay darajada amal qilayotganligiga baho beradi.  
Mijozning  buxgalteriya  hisobi  tizimini  baholashda  auditor  korxonada  hisob 
siyosatining  to’g’ri  tanlanganligiga  hamda  unga  to’g’ri  amal  qilinayotganligiga 
alohida ahamiyat qaratadi.