««xalqaro audit»

 
1.2. Auditning vujudga kelishi 
Auditorlik kasbining rivojlanish tarixi uzoq davrlarga borib taqaladi. Qadimgi 
Misr hamda Qadimgi Rim davlatlarida soliqlarning qay darajada undirilayotganligini 
tekshiruvchi  maxsus  mutaxassislar  bo’lgan.  O’rta  asrlarda,  feodalizm  davrida 
Evropada  feodallar  fermerlarning  qancha  miqdorda  daromad  olayotganligini 
tekshirish maqsadida mustaqil taftishchi (auditor)larni yollashgan.  
Mustaqil  auditorlik  kasbi  19-asrda  Evropaning  aktsioner  jamiyatlarida  yuzaga 
kelgan.  Bu  aktsiyadorlik  jamiyatlarning  hisobotlarini  ob’ektiv  baholash  va 
korxonaning  moliya-xo’jalik  faoliyati haqida  ishonchli  ma’lumot  olish  zaruriyatidan 
kelib chiqqan.  
Buxgalter-auditor  Buyuk  Britaniyada  19-asrning  o’rtalarida  vujudga  kelgan. 
1862  yilda  Angliyada  majburiy  audit  to’g’risida  qonun  qabul  qilingan,    Frantsiyada 
1867  yilda,  AQShda 1937  yilda  Buyuk depressiyadan  so’ng  ushbu turdagi qonunlar 
qubul qilingan. 

---

 
4 
Rossiyada auditorlik kasbi Petr I davrida vujudga keldi. Bu davlatda auditorlik 
kasbi,  eng  avval  armiya  sohasida  paydo  bo’lgan.  Auditor  armida  mulkiy  masalarni 
hal qilish uchun kerak bo’lgan. Ilk auditorlik firmalari Rossiyada 1987 yilda tuzilgan. 
Turli  mamlakatlarda  auditorlik  kasbi  turlicha  nomlangan.  Masalan:  AQShda 
audit bilan shug’ullanadigan professional-jamoatchi buxgalterlar (public accountant), 
Frantsiyada buxgalter-ekspert  (expert  comptable)  yoki  schetlar  bo’yicha komissarlar 
(commissaire 
aux 
comptes), 
Germaniyada 
esa 
xo’jalik 
nazoratchilari 
(Wirtschaftsprufer) deb nomlangan. 
Auditorlik faoliyatining keyingi rivojiga 1929-1933 yillardagi iqtisodiy inqiroz 
kuchli turtki berdi. Aktsiyadorlik jamiyatlarining bankrotga uchrashi ular faorliyatini 
nazorat qilish, tuzgan hisobotlarining mustaqil professionallar tomonidan tekshirilishi 
va tasdiqlash tartibini qat’iylashtirishni talab qildi. Masalan, Germaniyada 1931 yilda 
aktsiyadorlik 
jamiyatlarining 
hisobot 
va 
balanslarini 
majburiy 
auditorlik 
tekshiruvidan o’tkazish to’g’risida qaror qabul qilindi. AQShda 1934 yilda qimmatli 
qog’ozlar va birja muomalalari bo’yicha komissiya tuzildi va ushbu komissiya AQSh 
kompaniyalari  buxgalteriya  hisobi  va  hisobotlarini  muvofiqlashtirishga  doir  chora-
tadbirlarni  amalga  oshirgan.  Shu  vaqtdan  boshlab  birjada  ro’yxatdan  o’tgan  barcha 
aktsiyadorlik  jamiyatlari  hisobot  yili  tugagach,  3  oy  mobaynida  o’z  hisobotlarini 
auditor tasdiqlaganidan keyin nashr etishgan. 
Auditorlik  ishlarining  rivojlanishi  tufayli  yirik  transmilliy  kompaniyalar  va 
firmalar vujudga keldi. Ularning bir qancha davlatlarda o’z filiallari mavjud. 
Artur  Andersen  –  118  ta  davlatda,  KPMG  –  142  ta,  Ernst  end  Yang  –  141  ta 
davlatda  filiali  bor.  Rossiyada  «Yunikon»,  «Rosekspertiza»,  FBK,  «Rufa  audit»  va 
boshqa auditorlik firmalari bor. 
 O’zbekistonda  auditorlik  amali  xonliklar  davridayoq  mavjud  bo’lgan.  U 
paytda auditorlik vazifasi o’z ichiga maslahatchi, tanobchi va ish yurituvchi kabilarni 
olgan.  Shuni  ta’kidlash  lozimki,  u  vaqtdagi  audit  tushunchasi  hozirgi  auditorlik 
faoliyati mohiyatidan tubdan farq qilgan. 
O’zbekistonda zamonaviy auditorlik kasbi 1990 yildan keyin boshlandi. Bozor 
munosabatlari rivojlanishi bozor infratuzilmasining ajralmas qismi sifatida auditning 

---

 
5 
vujudga kelishiga olib keldi. Auditorldik faoliyatining O’zbekistondagi hozirgi holati 
rivojlanish sari dadil odimlayotganidan dalolat bermoqda. 
Germaniyada 
auditorlik 
faoliyati 
«Auditorlarning  professional  ustavi 
to’g’risida»gi  qonunga  (24.07.1961  y)  muvofiq  amalga  oshiriladi.  Ushbu  qonunga 
muvofiq, auditor deb, mazkur kasbni jamoatchilik oldida oshkora bajara oladigan va 
tegishli  imtihonni  topshirish  orqali  o’zining  shaxsiy  va  professional  layoqatini 
tasdiqlagan shaxs tan olinadi. 
Auditor  professional  faoliyatining  mazmuni  iqtisodiy  sohada  auditorlik 
tekshiruvlarini  amalga  oshirish;  soliq  masalalari  bo’yicha  konsalting  xizmati 
ko’rsatish; ishlab chiqarishni boshqarish sohasida ekspert sifatida ishlashi va vasiylik 
faoliyatidan iborat. 
Germaniyada auditorlik faoliyati bilan shug’ullanish huquqini olish bilan bog’liq 
savollar majmui puxta ishlab chiqilgan. Malaka imtihonlarini o’tkazish uchun Federal 
erlar  oliy  ma’muriyatining  vakillaridan  rais  tayinlanadi.  Barcha  komissiya  a’zolari 
e’tiroz bildirmasa, da’vogarlarni imtihonga qo’yish haqida rais qaror qabul qiladi. 
Auditorlik  faoliyatini  professional  boshqarish  uchun  Auditorlar  Palatasi  tashkil 
etilgan.  Auditorlar  faoliyatini  nazorat  qilish  Palata  va  sud  organlari  tomonidan 
amalga oshiriladi. 
Frantsiyada auditorlik faoliyati 12 avgust 1969 yilda qabul qilingan dekret va 24 
yanvar  1994  yildagi  hukumat  qaroriga  muvofiq  amalga  oshiriladi.  Bu  yo’nalishdagi 
asosiy  ishlar  professional  tashkilot  –  schetlar  bo’yicha  komissarlarning  milliy