X. Vaxobov, A. A. Abdulqosimov, N. R. Alimkulov

Dunyo okeani tushunchasi.
Dunyo okeani deb, Yerning materik va orollarini 
o’rab turgan payonsiz suv qobig’iga aytiladi. Okean tushunchasi yunonchadan 
tarjima qilinganda “Yerni aylanib oqadigan azim daryo” degan ma’noni bildiradi. 

---

342 
Dunyo okeani Yerni suv qobig’i bo’lib, o’zining fizik va kimyoviy xususiyatlari, 
suvining kimyoviy tarkibi, sayyora bo’yicha akvatoriyasining tutashganligi jihatidan 
geografik qobiq va landshaft sferasining bir butun tabiiy geografik tizimini tashkil 
etadi. Dunyo okeani geografik qobiqda takrorlanmas tabiiy geografik hosila bo’lib, 
u o’ziga xos modda va energiya almashinish, fizik va kimyoviy, vertikal va 
gorizontal differensiasiyalanish xususiyatlari bilan materiklardan farq qiladi. 
Maydonining kattaligi
.
Sayyoramizning 361 mln. km
3
maydoni yoki 70,8% 
qismi okean suvi bilan qoplangan. Dunyo okeanining umumiy suv hajmi 1370 mln. 
km
3
, o’rtacha chuqurligi 3795 m okean suvi Yer yuzida natekis taqsimlangan. Uning 
katta qismi ekvatordan janubda, kamroq qismi esa shimolda joylashgan. Okean 
akvatoriyasi shimoliy yarim sharning 61% ini, janubiy yarim sharning 81% ini 
egallagan, lekin ochiq va ichki dengizlar qo’ltiqlar janubiy yarim sharda ko’p 
tarqalgan. 81
0
sh.k. dan shimolda va 56
0
bilan 65
0
j.k.lar o’rtasida okean suvi Yer 
kurrasini uzluksiz xalqa shaklida o’rab olgan. Suv va quruqlik maydonining 
ko’pligiga qarab Yer yuzasi Okean yarim shari va Materik yarim shariga bo’linadi. 
Gidrosferaning nihoyatda katta qismi bo’lgan okeanosfera atmosfera va yer po’sti 
bilan o’zaro uzluksiz aloqada. Shuning uchun Dunyo okeanining ko’pgina 
xususiyatlari atmosfera va yer po’stiga bog’liq. 
Dunyo okeani ostining geologik tuzilishi va rel’efi
.
Okean osti yer 
po’stining tuzilishi.
Dunyo okeani osti suv sathidan turli xil chuqurlikda joylashgan. 
Uning yuzasi rel’efining va yer po’stining tuzilishiga ko’ra bir-biridan keskin farq 
qiladigan global morfostrukturalardan – suvosti materik chekkasi, o’tkinchi zona, 
okean lojesi va o’rtalik okean tizmalaridan tarkib topgan. Ularning har biri okean 
ostidagi yer po’stining alohida-alohida tiplariga to’g’ri keladi. Jumladan, 
materikning suvosti chekkasi yer po’stining materik tipiga, okean lojesi okeanik 
tipiga, o’rtalik okean tizmalari riftogenal tipga va o’tkinchi zona geosinklinal tipga 
mansub. Okean osti yirik rel’ef shakllarining vujudga kelishida yer po’stining 
vertikal va gorizontal harakatlari asosiy rol o’ynagan. 
Dunyo okeani osti global morfostrukturalar o’z navbatida ikkinchi darajali 
megamorfostrukturalarga bo’linadi. Materikning suvosti chekkasi materik sayozligi 
yoki shel’f, materik yon bag’iri va materik ostidan iborat. O’tkinchi zona chekka 
dengiz botiqlari, orollar yoyi va chuqur suv osti cho’kmalariga bo’linadi. Okean 
lojesi okean botiqlaridan va okean ko’tarilmalaridan tashkil topgan. O’rtalik okean 
tizmalari riftli va tomonli zonalarga bo’linadi.
Okean osti yer po’stining materik tipi okean tipiga nisbatan keng tarqalgan va 
o’rtacha qalinligi 35 km ni tashkil etadi. Uning yuqori qatlami cho’kindi jinslardan, 
quyi qismi granitli va bazaltli qatlamlardan iborat. Okean lojesi ostidagi yer po’sti 
okeanik po’st deb atalib, uning qalinligi taxminan 7 km ga teng. Okean yer 
po’stining yuqori 1 km qalinlikdagi qismi cho’kindi qatlamdan, undan pastda 
qalinligi 1 km atrofida bo’lgan zichroq jinsli ikkinchi qatlamdan va eng pastda 
qalinligi 5 km ga teng bo’lgan bazalt qatlamidan tuzilgan.