X. S. Xadjaev, I. A. Bakiyeva, sh sh. Fayziyev makroiqtisodiyot

X↓

P↑ Xn↓→ AD↓
M↑
Yuqorida sanab o’tilgan omillar yalpi talabning narx ommillari deb ataladi, chunki milliy ishlab chiqarish real hajmining o’zgarishlari bunday hollarda narxlarni pasayishi yoki o’sishi bilan bog’liq hamda yalpi talab egri chizig’ining faqat bir yo’nalishidagi harakatini keltirib chiqaradi. U egiluvchan narx modeli deb ataladi.
P
AD1
Y

6. chizma. Yalpi talab egri chizig’iga narx bilan bog’liq va bog’liq bo’lmagan omillar ta’siri

Yalpi talabning o’zgarishiga nafaqat narxlar darajasining o’zgarishi, balki bir qator boshqa sharoitlar ham ta’sir ko’rsatadi.
Ularni narxlarga bog’liq bo’lmagan omillar yoki yalpi talab determinantlari
deb ataladi.
Madomiki, yalpi talab uy xo’jaligi, korxonalar, hukumat va xorijiy sheriklar talablaridan tashkil topar ekan, unda ulardan birining yoki bir nechtasining harajatlaridagi har qanday o’zgarishlari (narxlarning bir xil darajasida) yalpi talabning miqdorida o’z aksini topadi hamda uning egri chizig’ini yo o’ngga, yoki chapga suradi (8-chizma).
Shunday qilib, jami talabning narxlarga bog’liq bo’lmagan omillari qatoriga quyig’dagilar kiradi:

• 
  iste’mol harajatlaridagi o’zgarishlar (C)
  
• 
  investitsiya harajatlaridagi o’zgarishlar (I)
  
• 
  davlat harajatlaridagi o’zgarishlar (G)
  
• 
  eksport sof hajmiga harajatlardagi o’zgarishlar (Xn).
  

Narxlar darajasi
Milliy mahsulotning real hajmi

6. chizma. Narxlarga bog’liq bo’lmagan omillari ta’siri natijasida yalpi talab egri chizig’ining siljishi

Iste’mol harajatlari narxlar darajasini o’zgarishidan qat’iy nazar quyig’dagi hollarda mustaqil ravishda o’zgarishi mumkin:

• 
  iste’molchilar qo’lidagi moddiy qiymatlar, aktsiyalar, obligatsiyalar, yer, ko’chmas mulkning real qiymati o’sayotgan bo’lsa, ya’ni iste’molchilarning moddiy faravonligi yaxshilanib borayotgan bo’lsa, narxlarni umumiy darajasiga ta’sir etmagan holda, aktsiya kurslari yoki yer qiymati ko’tarilayotganda;
  
• 
  iste’molchilar kelajakda o’z daromadlarining ko’payishini kutish hisobiga ko’proq harid qilishni afzal ko’rsalar;
  
• 
  iste’molchilarning ilgari nasiyaga olgan haridlari natijasida to’planib qolgan qarzlari kamaysa va bu ularga hozirgi kundagi haridlarini ko’paytirish imkonini bersa;
  
• 
  daromad solig’i stavkasi kamaysa va natijada sof daromad, demakki, haridlarning soni ko’paysa iste’mol harajatlarining muayyan narxlar darajasidagi o’sishi, milliy mahsulot real hajmiga bo’lgan talabning oshib borishini bildiradi va AD₁ egri chizig’ini o’ngga siljishiga, ya’ni AD₂ egri chiziq holatiga kelib qolishiga sabab bo’ladi.
  

Lekin, bu omillar iste’mol harajatlariga, shuningdek yalpi talabga teskari ta’sir ko’rsatishi ham mumkin – ularni kamayishi yalpi talab egri chizig’ini chapga siljib, AD₃ holatiga kelishiga olib keladi.
Narxlarga bog’liq bo’lmagan ikkinchi omil – bu investitsiya harajatlari yoki ishlab chiqarish vositalari haridini o’zgarishidir. Bu o’zgarishlar quyig’dagi shartlar: foiz stavkasi, investitsiyalardan kutilayotgan foyda, korxonalardan olinadigan soliq, texnologiya, rezervdagi quvvatlar o’zgarishi natijasida ro’y beradi. Masalan, foiz stavkasi narxlarni muayyan bir xil darajada mamlakatdagi pul massasining o’zgarishiga bevosita bog’liq – pul massasini ko’payishi bilan u oshib boradi va shunga muvofiq investitsiya harajatlari qisqaradi. Bu harajatlar korxonalarni kelajakdagi olishi mumkin bo’lgan foydalari yoki korporatsiyalarining foydalariga soliqlarni ko’payishini oldindan belgilash
natijasida ham qisqarishi mumkin va aksincha, bu omillarni kamayishi yangi texnologiyalarni joriy etish va korxonalarni etishmayotgan rezerv quvvatlarini to’ldirish zaruriyati kabi investitsiya harajatlarini o’sishiga olib keladi. Shunday qilib, yuqoridagi aytib o’tilgan narxlar bilan bog’liq bo’lmagan omillar ta’sirida, iste’mol harajatlari kabi, investitsiya harajatlari ham muayyan narxlar darajasida yalpi talabning egri chizig’ini yo o’ngga, yo chapga siljishiga olib kelishi mumkin. Narxga bog’qliq bo’lmagan uchinchi omil – mamlakat hukumati qarori bo’yicha davlat harajatlaridagi bo’lishi mumkin bo’lgan o’zgarishlardir. Masalan, hukumat mudofaaga yoki kasalxonalar qurilishiga harajatlarni ko’paytirishga qaror qilgan bo’lsa, narxlarni muayyan darajasida davlat harajatlari va natijada yalpi talab hajmi ham oshadi. Bu esa chizmada egri chiziqni o’ng tomonga siljishiga olib keladi va aksincha, harajatlarning kamaytirilishi yalpi talabni qisqarishiga va egri
chiziqni chap tomonga siljishiga sabab bo’ladi.
Yalpi talabning narx darajasi bilan bog’liq bo’lmagan keyig’ngi omili – sof eksport harajatlari hisoblanadi. Bu harajatlar eksport va import o’rtasidagi farqdan iborat. Uning hajmiga xorijiy mamlakatlar milliy daromadlaridagi o’zgarishlar hamda valyuta kurslarini tebranib turishi ta’sir etadi. Boshqa mamlakatlar milliy daromadlarini o’sib borishi, xorijiy iste’molchilar talabini ko’payishiga va xorijga mol etkazib berishni kengaytirishga olib keladi. Natijada esa, yalpi talab hajmi o’sadi. Valyuta kurslarini o’zgarishi eksport va importni tartibga solib turadi: milliy valyuta kursini pasayishi eksportni rag’batlantiradi va importning nafliligini kamaytiradi. Uning ko’tarilishi esa, eksport va importga teskari ta’sir ko’rsatadi.
Shunday qilib, narxlar darajasidagi o’zgarishlar foiz stavkasi, boylik va import haridlari samarasiga olib kelib yalpi talab egri chizig’i ko’rinishini belgilasa, narxlarga bog’liq bo’lmagan omillar yalpi talab egri chizig’ining o’zini u yoki bu tomonga siljishiga sabab bo’ladi. Davlat o’z harajatlarini o’zgartirish yoki boshqa harajatlarga bilvosita ta’sir etib, yalpi talabni va u orqali butun makroiqtisodiy vaziyatni tartibga solib turishi mumkin.

2.