X. S. Xadjaev, I. A. Bakiyeva, sh sh. Fayziyev makroiqtisodiyot

Mavzuga oid masalalar

1. 
   YaIM tarkibidagi qo’shilgan qiymatni aniqlang:
   

Ishlab chiqarish bosqichlari	Mahsulotning bozor narxi	Qo’shilgan qiymat
Paxta ishlab chiqarish	250
Ip ishlab chiqarish	330
Gazlama to’qish	380
Ko’ylak tikish	480
Tayyor ko’ylakning chakana narxi	590
Sotuvning umumiy qiymati	2030
Qo’shilgan qiymat

* * *

2. 
   Mamlakat iqtisodiyotining quyidagi ko’rsatkichlari asosida SIM (sof ichki mahsulot), Xn (sof eksport), ID (ixtiyoridagi daromad) va S (jamg’arma)ni aniqlang:
   

YaIM - 1700; yalpi investitsiyalar hajmi - 480; sof investitsiyalar hajmi - 300; uy xo’jaliklari iste’molining hajmi - 950; davlat xarajatlari - 230; davlat byudjetining ortiqchaligi - 20.

* * *

3. 
   Iqtisodiyot quyidagi ko’rsatkichlar bilan izohlanadi:
   

YaIM - 600, uy xo’jaliklarining iste’moli - 320, sof investitsiyalar hajmi - 110, davlat xarajatlari - 90, eksport -120, import - 90, davlat byudjetiga tushgan to’g’ri soliqlarning hajmi - 40, egri soliqlarning hajmi - 30, tadbirkorlarga berilgan subsidiyalar - 25.
Aniqlang:

1. 
   amortizatsiya ajratmalarining hajmini;
   
2. 
   milliy daromadni;
   

v) davlat byudjetining ahvolini.

* * *

4. 
   Quyidagi ma’lumotlar asosida SIM, MD va ID aniqlang:
   

YaIM	6500
Amortizatsiya ajratmalari	500
Korporatsiyalarning taqsimlanmagan foydasi	300
Ijtimoiy sug’urta to’lovlari	320
Transfert to’lovlari	500
Korporatsiyalar foydasiga soliqlar	120
Shaxsiy soliqlar	610
Biznesga egri soliqlar	400

* * *

5. 
   Quyidagi ma’lumotlardan foydalanib, yalpi ichki mahsulot va shaxsiy ixtiyoridagi daromadni aniqlang?
   

Shaxsiy iste’mol xarajatlari 245
Transfert to’lovlari 12
Ijara haqi 14
Amortizatsiya 27
Ijtimoiy sug’urta badallari 13
Mulkdan olinadigan daromad 31
Sof eksport 3

Dividentlar	16
Yollanma ishchilarning ish haqisi	221
Biznesga egri soliqlar	18
Korporatsiyalarning taqsimlanmagan foydasi	21
Yakka tartibdagi soliqlar	26
Korporatsiyalar foydasiga soliq	19
Tovar va xizmatlarni davlat xaridi	72
Sof xususiy ichki investitsiyalar	33

* * *

6. 
   Faraz qilaylik, 3 xil ne’mat ishlab chiqarilmoqda va iste’mol qilinmoqda. Jadvalda ularning har birini miqdori va bir birligining narxi 2 yil uchun berilgan. Laspeyres indeksini, Paashe indeksini va Fisher indeksini hisoblang (2012 yil-asos qilib olingan yil).
   

Yillar	2012 yil		2013 yil
	narx	miqdor	narx	miqdor
Bug’doy	10	10	15	8
Paxta	27	6	24	7
Avtomobil	655	3	425	5

* * *

7. 
   Iqtisodiyotda 3 tovar ishlab chiqariladi va iste’mol qilinadi. Jadvalda ularning ikki yildagi miqdori va narxi ko’rsatilgan. YaIM deflyatorini va iste’mol narxlari indeksini aniqlang.
   

Yillar	2012 yil		2013 yil
	narx	miqdor	narx	miqdor
Soatlar	20	15	25	12
Futbolkalar	10	25	8	30
Sovutgichlar	750	5	950	8

III BOB. BOZOR IQTISODIYOTINING DAVRIY RIVOJLANISHI.

ISHSIZLIK

1. Iqtisodiy davrlar va iqtisodiy tebranishlarning sabablari

Mamlakatlar iqtisodiyotining muntazam ravishda ortib borishiga erishish har bir jamiyat oldida turgan muhim masalalardan biri hisoblanadi. Biroq, mamlakatlar iqtisodiy taraqqiyotida bunday vaziyatga erishish murakkab bo’lib, iqtisodiyotda doimiy tebranishlar yuzaga kelib turadi, ya’ni iqtisodiyotda pasayish, iqtisodiy tanglik davrlari iqtisodiy faollik va ko’tarilish bilan almashadi. Iqtisodiy taraqqiyotning davriylik xususiyati fan-texnika taraqqiyoti bilan bog’liqligi tufayli asosiy fondlarni sakrash yo’li bilan yangilanishi yuz beradi, yangi texnologik jarayonlar tadbiq etiladi, milliy daromad, iste’mol, jamg’arish va investitsiyalar o’rtasida o’zaro bog’liqlik o’zgaridi. Iqtisodiy taraqqiyotda ishlab chiqarishning real hajmini vaqti-vaqti bilan bo’lib turadigan bunday kengayishi yoki qisqarishi iqtisodiy davr deb ataladi. (3-chizma).

Iqtisodiy faollik darajasi
cho’qqi
cho’qqi potentsial YaIM trendi pasayish

ko’tarilish pasayishning quyi nuqtasi
iqtisodiy davr

vaqt t
3-chizma. Iqtisodiyotning davriy rivojlanishi

Chizmadan ko’rinib turibdiki, iqtisodiy davr to’rt bosqichdan iborat bo’ladi. Iqtisodiy davrning birinchi bosqichi iqtisodiy taraqqiyotning eng yuqori darajasiga

erishilgan holatni aks ettiruvchi, ya’ni iqtisodiy faollik darajasi eng yuqori bo’lgan bosqichdir. Bu bosqich “cho’qqi” bo’lib, unda milliy ishlab chiqarish hajmi eng yuqri darajada bo’ladi, shu sababli ishsizlik darajasi o’zining eng past darajasida bo’lishi ta’minlanadi hamda narx darajasining iqtisodiy faollikka salbiy ta’siri bo’lmagan holda o’sishi kuzatiladi.
Iqtisodiy davrning ikkinchi bosqichi pasayish bosqichidir. Bu bosqichda iqtisodiy faollik darajasi pasayishi hisobiga milliy ishlab chiqarish hajmining qisqarishi va ishsizlik darajasining ko’tarilishi yuz beradi, ammo narxning o’sish darajasi pasaymaydi. Bu bosqich faol va uzoq davom etsagina narxning o’sish darajasi sustlashishi mumkin.
Iqtisodiy davrning uchinchi bosqichi pasayishning quyi nuqtasida milliy ishlab chiqarish hajmi eng quyi darajaga tushadi, aksincha ishsizlik darajasi eng yuqori darajaga yetadi va turg’unlik davri boshlanadi. Bu bosqichda narx darajasining keskin ko’tarilishing yuz berishi iqtisodiyotda stagflyatsiya holatini keltirib chiqardi.
Iqtisodiy davrning to’rtinchi bosqichi ko’tarilish bosqichi bo’lib, bu bosqichda milliy ishlab chiqarish hajmi iqtisodiy faollik darajasining ortishi hamda ishsizlik darajasining asta-sekin pasayishi, ish bilan bandlik darajasining ortishi hisobiga ko’tarilishiga erishiladi. Oxir-oqibat muayyan vaqtdan so’ng iqtisodiy taraqqiyotning “cho’qqi”siga erishiladi.
Iqtisodiy davrning yoki tebranishlarning asosiy sabablari milliy iqtisodiyotdagi texnika va texnologiyalarda ro’y beradigan o’zgarishlar, mamlakatlarda yuzaga kelgan siyosiy vaziyat hamda tasodifiy holatlar, mamlakatdagi yalpi talab, yani mamlakatdagi yakuniy iste’molchilarning yalpi xarajatlari miqdorining ozgarishidir.
Iqtisodiy davr yoki tebranishlar sabablarini, ularga ta’sir etuvchi omillarni o’rganish va davriylikni qisqartirish barcha mamlakatlar hukumatlari makroiqtisodiy siyosatining muhim maqsadlaridan biri hisoblanadi.
Iqtisodiy davrlar davom etish muddatiga ko’ra quyidagi turlarga bo’linadi:

• 
  Kitchen davri qisqa (2-3 yil) muddatli davr bo’lib, tovar-moddiy qimmatliklarining o’zgarishi bilan asoslangan;
  
• 
  Juglyar davri o’rta (10 yil) muddatli davr bo’lib, asosiy fondlar asbob- uskunalarni almashtirishi sifatidagi o’zgarishlaridan kelib chiqadi;
  
• 
  Kuznets davri (18-25 yil) turar joylarni va ba’zi ishlab chiqarish inshootlarini vaqti-vaqti bilan ommaviy ravishda yangilanishi bilan bo’g’liq tebranishlardir;
  
• 
  Kondratev davri yoki uzun to’lqinlar (50-60 yil), infratuzilmani yangilanishi va tubdan yangi texnologik jarayonlarni kiritish bilan asoslanadi.
  

Iqtisodiy davrni o’rganish davlat tomonidan davriylikka qarshi qaratilgan chora-tadbirlarni amalga oshirish va barqaror iqtisodiy o’sishni ta’minlash uchun zarurdir.

2.