X ibragimov, sh. Abdullayeva

Ijtimoiy pedagogik diagnostika - pedagogik omillaming sama- radorligini oshirish maqsadida shaxsga axloqiy, intellektual, estetik, jismoniy, sotsiologik, ekologik va ijtimoiy-psixologik ta’sir ko‘r- satish haqidagi axborotlaming majmuyi. Yoshlar jamoasidagi har bir shaxsning tarbiyalanganlik darajasini tashxis qilish uchun awa- lambor «tarbiya» va «tarbiyalanganlik» atamasining tarkibiy qism- lari, mezonlari nimalar bilan belgilanishini tushunish zarur.
Jahon pedagogikasida «tarbiya» atamasi keng qamrovli tushun- cha sifatida baholanganligi tufayli, uning mohiyati xususida turli nazariyalar mavjud. Tarbiyani kattalar (o‘qituvchilar, murabbiylar va ota-onalar)ning bolalarga ta’sir koTsatish jarayoni sifatida tu­shunish eng ko‘p tarqalgan tendensiyadir. Bu o'rinda kattalar to‘g‘- ri deb hisoblaydigan, baholaydigan ideallar, maqsadlar, vazifalar, normalar va talablaiga muvofiq tarzda ta’sir ko'rsatish ko'zda tuti- ladi, albatta.
Tarbiyani bunday tushunish haqiqatga yaqinroq, biroq u bir tomonlama xususiyatga ega bo‘lib, mazkur jarayonning faqat muay- yan qismini aks ettiradi, xolos. Tarbiyaga bunday ta’rif berishda bolaga kattalaming ta’siri yo'naltirilgan obyekt sifatidagina qaraladi. Pedagogik tashxislashning asosiy maqsadi ham tashabbuskor va mustaqil shaxslarni tarbiyalashni nazarda tutadigan bo'lsa, u tar- biyalanuvchiga pedagogika jarayonida faol harakat qiluvchi subyekt rolini beradi.
Bugungi kunda pedagogik nazariya va amaliyot muammolarini tadqiq qilish va yechimini topishda pedagogik diagnostika hamda korreksiya muhim ahamiyat kasb etadi.
«Pedagogik diagnostika» atamasi ilk bor 1968-yili nemis olimi Karlxayns Ingenkamp tomonidan fanga kiritildi.
183
К. Klauer (Germaniya), В.Burk, Rollet (Angliya), S.D. Smir­nova, I.V.* Dubrovina (Rossiya) va boshqa bir qator olimlarning «pedagogik diagnostika»ning «psixologik diagnostika» zamirida tu- g'ilganligini ta’kidlashlari, albatta, o‘rinsiz. Bir paytlari psixologik diagnostika biologiya va tibbiyotning tashxis modellarini andoza qilib olgani kabi pedagogik diagnostika ham zarur bo‘lganda psi­xologik ilmiy-tadqiqot metodlardan o‘z o‘mida foydalandi.
Pedagogik, psixologik, sotsiologik adabiyotlar tahlili tashxis- lashga turli qarashlar mavjudligini ko‘rsatdi. Bu pedagog shaxsi- ning diagnostikasi (o‘zini-o‘zi tashxislash), ota-onalar, pedagoglar tomonidan o'quvchilar jamoasini tashxislash; ma’muriyat, muta- saddi mutaxassislar va ta’lim bo'limlari uslubiyotchilari tomonidan o‘quv dargoqining faoliyatini tashxislash va hokazolar bo‘lishi mumkin.
Pedagogik diagnostika o‘z mohiyatiga binoan korreksion tad- birlarni amalga oshirishni nazarda tutadi.
«Korreksiya - deb ta’kidlaydi M. Quronov-hayotiy chekinish- larga uchragan bolalar va o‘smirlar bilan olib boriladigan aniq fao- liyatdir»¹.
Bir qator olimlar: (R.S. Nemov, D.V. Olshanskiy, G. Broyer, G. Mattes) «Pedagogik korrekciya - tarbiya jarayonida yoshlaming ma’naviy-ma’rifiy sohalarda oldin yo‘l qo'ygan nuqsonlarini bar- taraf etish jarayonidir», - deb hisoblaydilar.
Fikrimizcha, korrekciyalasb jarayoni-yoshlarning ongiga, his- tuyg‘ulariga ta’sir etuvchi va turli ijobiy qobiliyatlari hamda shaxsiy fazilatlarni shakllantiruvchi faoliyat turidir.
Korreksiyalash ta’sirida ulaming g'oyaviy, axloqiy, irodaviy, estetik xislatlari shakllanadi, tabiatga, jamiyatga nisbatan ilmiy qa- rashlari tizimi tarkib topadi, jismoniy kuch-quwatlari mustahkam- lanadi va shu bilan birgalikda tarbiyaviy masalalar amalga oshiri- ladi.
Korreksiya jarayonida yoshlarda jamiyatning shaxsga qo'yadi- gan axloqiy talablariga muvofiq keladigan xulq-atvor malaka va odatlari hosil qilinadi. Bunga erishish kezida yoshlaming ongiga (ta’lim jarayonida), hissiyotiga (darsda va sinfdan tashqari ish-
4 4
¹ M. Quronov, Z. Qurboniyozova. Ijtimoiy pedagogika. T., «Uni- versitet», 1994, 42-b.
184
laming kamligi etuk mutaxassislaming migratsiyasi ushbu muam- moga davlat nuqtayi nazaridan jiddiy yondashishni talab- yetmoq- da.
Yoshlar mehnatining mazmuni mamlakat oldida, ijtimoiy siyo- siy va iqtisodiy vazifalar, viloyat va tumanlardagi kadrlaiga bo‘lgan ehtiyoj, o‘quv yurtlarining ichki imkoniyatlari va talablari asosida belgilanadi. Awalo, bolalar ta’lim jarayonida mehnat haqida dast- labki bilim va tasawurlarga ega bo‘ladilar. 0‘qish ham mehnat ekanligini tushunib oladilar. 0‘quv rejasiga kiritilgan mehnat dars- larida esa mehnat qilish malakalarini egallaydilar. Bu jarayonda o‘z ^mehnatlarining natijalarini ко‘rib zavqlanadilar va yanada yaxshiroq mehnat qilishga harakat qiladilar. Mehnat qilish jarayonida sinfdan va maktabdan tashqari mehnat, o‘z-o‘ziga xizmat qilish mehnati, ijtimoiy foydali mehnat turida faol ishtirok etadilar va chiniqadilar. Pedagogika fani mehnat tarbiyasini tashkil qilishda qo‘yayotgan talablar quyidagilar:
mehnatning ijtimoiy axloqiy ahamiyatiga alohida e’tibor
berish;
mehnat o‘quvchining yoshi, hayoti tajribasi va imkoniyat- lariga mos bo‘lishi;

• 
  o'quvchilarning mehnat faoliyatlari ijodiy xarakterda bo‘lishi;
  
• 
  o‘z vaqtida turli kasblar haqida ma’lumotlar berib borilishi;
  
• 
  mehnat ahllari bilan doimo suhbat va uchrashuvlar tashkil qilish.
  

Mehnat tarbiyasi fan asoslarini o'rganish jarayonida o'quv­chilarning olgan bilimlarining aniq maqsadga yo'nalganligi, ishlab chiqarish jarayonining ilmiy asoslarini, bilim va kasbiy qiziqishlarni ko'zda tutadi.
Mehnat jamoalari inson umrining asosiy qismi o‘tadigan, uning tafakkuri, hayotga munosabati shakllanadigan ijtimoiy-ma’- naviy muhitdir. Ular kishida jamoa ruhi, mehnatsevarlik, omilkor- lik, adolat tushunchasi, mehr-oqibat tuyg'ularini tarbiyalaydigan o'ziga xos maskan bo'lib hisoblanadi. Kasb tanlash jiddiy va mas’- uliyatli ishdir. O'z hayot yo'llarini jiddiy suratda belgilab borish jiddiy masala. Buning uchun maktablardagi politexnika tizimidagi to'garaklar muhim o'rin tutadi, fan to‘garaklarida bolalar texnik saviya va bilimlarini kengaytiradi, kasb tanlashga tayyorlanadi. Maktabda yuqori sinf o'quvchilari uchun «ishlab chiqarish asoslari,
173
kasb tanlash» kursi o'qitiladi. Kasbga yo‘naItirish umumiy o‘quv tarbiya jarayonida amalga oshiriladi. O'quvchilami kasbga yo'nalti- rishda ota-onaning ham roli kattadir.