X. E. Rustamova, M. D. Maxsumov, U. A. Tuymachev fuqaro muhofazasi va fuqaro muhofazasi tibbiyot xizmati

Elektromagnit impuls va ikkilamchi zararlovchi omillar
Yadro  zaryadining  portlashi  natijasida  havoning  ionlanishi 
kuzatiladi.  Gamma  nurlari  ta’sirida  hosil  bo'lgan  elektronlaming 
yuqoritezlikdaharakatitufaylielektromagnitmaydon paydo bo ‘ladi. 
B uning  natijasida  elektrom agnit  zaryadi  va  tok  hosil  bo‘ladi. 
Atmosferada  paydo  bo‘lgan  elektromagnit  impuls  chaqmoq  singari 
tarqalgan holda antennalarda, kabellarda, elektr uzatish tarmoqlarida 
va simlarda kuchli kuchlanishga ega bo‘lgan tok hosil qiladi.
Yer yuzida va havoning pastki qismlarida yadro zaryadi portlatil­
ganda  elektromagnit  impulsning  shikastlovchi  ta ’siri  portlash  mar­
kazidan  bir necha  kilometr uzoqlikda kuzatiladi.  Yer yuzidan ancha 
balandlikda  va  havoda  yadro  zaryadi  portlatilganda  portlatilgan 
markazda va yer yuzasidan 20-40 km balandlikda ham elektromagnit 
impuls  maydoni  hosil  bo‘lishi  mumkin.  Kuchlanish  maydoni  hosil
22

---

bo‘lgan  elektromagn^  maydonning  shikastlovchi  omili  b o iib  
hisoblanadi.  Kuchlanish  maydonining  kuchi  portiatilgan  yadro 
zaryadinmg  quwatiga,  portlatish  balandligiga,  portlash  markazidan 
uzoqligiga va atrof-muhitning xossasiga bog‘liq bo‘ladi.
Hosil  bo‘lgan  tok  avtomatik  o‘chirish  moslamalari  ishini 
izdan  chiqaradi,  radioapparatlar,  elektr  asboblari  va  boshqalarning 
izolyatsiyasi va elementlarining buzilishini keltirib chiqaradi, buning 
natijasida  shu  asboblar  bilan  ishlayotgan  kishilar  elektr  tokidan 
shikastlanishi  mumkin.  Elektromagnit  impulsdan  himoyalanish 
uchun  asboblarni  ekranlashtirish  kerak  bo‘ladi.  Barcha  tashqi 
elektr uzatish tarmoqlari  ikki  qavatli  simdan bo‘lishi  va ular yaxshi 
izolyatsiyalanishi kerak.
Yadro quroli portlashi natijasida hosil bo‘Igan shikastlanish 
o‘choqlarining tibbiy-taktik tavsifi
Yadro  quroli  portlashi  sababli  shikastlovchi  omillar  natijasida 
odamlar, qishloq xo‘jalik hayvonlari orasida ommaviy qirg‘in vujudga 
kelishi,  binolar  va  inshootlarning  shikastlanishi  yoki  buzilishi  sodir 
bo‘lgan hudud yadroviy zararlanish o‘chog‘i (YAZO‘) deb ataladi.
Zarba  toiqinining  ortiqcha  bosimi  10  kPaga  teng  bo‘lgan  old 
qismi (ironti)dan o‘tuvchi joydagi shartli chiziq yadroviy zararlanish 
o ‘chog‘ining  tashqi  chegarasi  hisoblanadi.  0 ‘choq  oicham i 
qurol  qo‘llanilgan joy,  portlash  turi,  binolar  xarakteri, joy  relyefi  va 
boshqalarga  bog'liq.  Yadroviy  zararlanish  o ‘chog‘ini  shartli  ravishda 
quyidagi zonalarga bo‘lish qabul qilingan:
1. 
To‘liq  buzilish  zonasi ortiqcha  bosim  zarba toiqinining tashqi 
chegarasida 50 kPa yoki 0,5 k g / sin2. Bu zonaning maydoni 13%, bunda 
jami binolar, inshootlar,  shu jumiadan yer osti pana va bekinish joylari 
va kommunal-energetik tarmoqlari to‘la yemiriladi. Himoyalanmagan 
kishilar o‘ta og'ir shikastlanadi (ichki orgaiilar shikastlanishi, suyaklar 
sinish, shok, miyaga qon quyulishi va boshqalar).
23

---

Bu zonada yorug‘lik impulsining qiymati 2000 kDj/m2 dan ortiq. 
Jami  jismlar,  materiallar  eriydi,  kuiga  aylanadi.  Ochiq  joylardagi 
odamlar yorug‘lik nurlanishidan o ‘ta og‘ir darajadagi kuyishlar oladi. 
0 ‘tuvchi  miming  odamlarga ta’siri  500  r  va undan  yuqori.  Yer  usti 
portlashida hududning portlatish rayoni markazida kuchli radioaktiv 
zararlanish  qayd  etiladi,  Berkinmagan  aholi  orasida  ommaviy 
qirg‘in qayd qilinadi. Yaxshi jihozlangan va chuqur joylashgan pana 
joylardagi  odamlar  shikastlanmasdan  qoladilar.  Bu  zonada  tiklash- 
qidirish-qutqarish  ishlari  qiyin  olib  boriladi.  Ommaviy  tibbiyot 
tuzulmalari  ishlashi uchun vaziyat o‘ta og'ir.  BTYO ishlashi  uchun 
sharoit yo‘q. Umumiy yo‘qotish 90%, sanitaryo‘qotish 10%,  qaytmas 
80% ni tashkil qiladi.
2.