X. E. Rustamova, M. D. Maxsumov, U. A. Tuymachev fuqaro muhofazasi va fuqaro muhofazasi tibbiyot xizmati

Joylarning  radioaktiv  zararlanishi  yadro  portlashi  natijasida 
hosil boiadi, yadro portlash energiyasining taxminan 10% i sarflanadi.
Yadro  portlashi  natijasida  hosil  bo'lgan  ko‘p  miqdordagi 
radioaktiv  moddalar  havo  oqimi  bilan  portlash  markazidan  o ‘nlab, 
yuzlab kilometr masofalarga tarqaladi. Havodagi radioaktiv moddalar 
turar joylar, suv manbalari, qishloq xo‘jaligi mahsulotlari va boshqa 
narsalarni zararlaydi.
Joylarning  radioaktiv  moddalar  bilan  zararlanish  darajasi 
ionlashtiruvchi  nurlanish  qu w ati  bilan  xarakterlanadi  va  1  kg 
amperda  (A/kg  (SI  birligida)  yoki  I  soatdagi  rentgenlar  (R/s)da 
o ‘lchanadi.  Doza q u w ati  odamning zararlangan joyda vaqt birligi 
ichida (soat)  olishi mumkin  bo‘lgan nurlanish  dozasini ko‘rsatadi. 
Ionlashtiruvchi  nurlanish  doza  q u w ati  0,5  R/s  va  undan  yuqori 
bo‘lgan joy radioaktiv zararlangan hisoblanadi.
Vaqt  o ‘tishi  bilan  ionlashtiruvchi  nurlanish  doza  q u w ati  asta- 
sekin  kamayib  boradi  va odam  uchun zararsiz  holatgacha tushadi. 
Masalan,  yer usti yadro portlashida ionlashtiruvchi nurlanish doza 
q u w a ti  1 soatdan keyin deyarli ikki martaga, 7-1 0  soatdan keyin 10 
martaga, 2 sutkadan keyin  100 martaga kamayadi. Umuman, yadro 
portlashidan  keyin  o ‘tgan  har  7  soatda  ionlashtiruvchi  nurlanish 
doza  q u w ati  10  martaga  kamayadi.  Predmetlarning,  oziq-ovqat, 
texnika, suv hamda odam teri qavatining radioaktiv moddalar bilan 
zararlanishi  1  soatdagi millirentgen  (mR/s)da o ‘lchanadi.
19

---

Radioaktiv  moddlarnmg (RM)  odamga ta ’siri  ikkita  omiiga asos­
langan;  1)  tashqi  gamma  nurlanishi;  2)  beta  zarrachaiarnmg  teri 
qoplamiga yoki ovqat va suv orqali organizmga tushishi.
Natijada  odam  va  hayvonlarda  turli  darajadagi  nur  kasalligi 
paydo  bo‘ladi.  Zararlanishning  asosiy  radiatsion  omiii  bo‘lib  nur 
kasalligining o‘tkir formasiga olib keluvchi  tashqi gamma nurlanish 
hisoblanadi.  Terming  radioaktiv  moddalar  bilan  yuqori  darajada 
iflosianishi  radiatsion  kuyishga  olib  kelishi  mumkin.  Odamlar 
radioaktiv  moddalarning  suv va oziq-ovqatlar bilan  oshqozon-ichak 
traktiga  va  havo  bilan  o ‘pkaga  tushishi  orqali  ham  zararlanishi 
mumkin.  Bunda  radioaktiv  moddalar  qonga  so‘rilib,  organ  va 
to‘qimaiarga tarqaladi.
1-jadval
Radiatsiya darajasining kamayishi