X bob. Keyns va keynschilik ta‟limoti

Likvidlik ustunligi, pul massasi va foiz stavkasi nazariyalari 

Odamlar  o‗zida  naqd  pul  bo‗lishini  xohlashi  tushunchasini  J.M. 

Keyns  “likvidlik  ustunligi”  deb  atagan.  Agar  yangi  klassiklarda  pul 

zaxirasini  jamg‗arish  noratsional  hisoblansa,  J.M.  Keyns  bo‗yicha  esa, 

bunday  jamg‗arma  bo‗lajak  xo‗jalik  vaziyatini  prognozlashtirib 

bo‗lmasligi,  xo‗jalik  xatari  mavjudligining  muqarrar  natijasidir.  O‗z 

ishlarining  yurishmay  qolishidan  xavotirlanish,  kelajakka  ishonmaslik 

kishilarni naqd pul saqlashga undaydi. Bundan tashqari yuqori likvidlik 

moliyaviy  aktivlar  moliya  bozoridagi  «o‗yinda»  muayyan  ustunlik 

berishi  mumkin:  qimmatli  qog‗ozlarning  kursi  pasayganda  ularni  tezda 

sotib olish uchun naqd pullar asqotadi.  

Kishilarning  o‗z  uylarida  naqd  pul  zaxiralarini  ushlab  turishi 

J.M.Keyns bo‗yicha quyidagi sabablarga bog‗liq:  

– xarid qilish zarurligi (transaksion motiv); 

– kutilmagan vaziyat uchun (ehtiyot shartdan); 

---

240 

 

– chayqovchilik sababi (motivi). 

Birinchi  ikkita  sababni  pulning  miqdoriy  nazariyasining  Kembrij 

varianti tarafdorlari ko‗rsatib o‗tgan. J.M. Keyns bo‗yicha birinchi ikkita 

sababdan boshqa  chayqovchilik  motivi  ham  naqd pulga  bo‗lgan talabni 

kuchaytiradi.  Odamlar  qimmatli  qog‗ozlarni  sotib  olish  uchun  ularning 

kursi pasayishini kutadi. Bunday vaziyat odamlarni o‗z qo‗llarida ancha 

likvidli mablag‗ – naqd pullarni ushlab turishga undaydi. 

Foiz  stavkasi  past  bo‗lganda  qimmatli  qog‗ozlar  kursi  yuqori 

bo‗ladi.  Foiz  stavkasi  ko‗tarilishi  bilan  obligatsiyalar  kursi  pasayadi. 

Demak, chayqovchilik funksiyasi likvidligi foiz Me‘yoriga bog‗liq. Foiz 

Me‘yori  qancha  past  bo‗lsa,  chayqovchilik  motivi  bo‗yicha  naqd 

mablag‗larga talab shuncha yuqori bo‗ladi. Foiz Me‘yori qancha yuqori 

bo‗lsa,  naqd  pulga  talab  shuncha  past  bo‗ladi  (yuqorida  ko‗rsatilgan 

sabablarga ko‗ra).  

 

Shunday  qilib,  pulga  bo‗lgan  yalpi  talab  ikki  qismdan  tashkil 

topadi:  

a) oldi-sotdi (sdelka) uchun talab (milliy daromad darajasidan kelib 

chiqadigan funksiya);  

b) chayqovchilik uchun talab (foiz stavkasi funksiyasi): 

Dm = f (Y,R). 

Ehtiyotkorlik  ham  likvidlik  ustunligini  keltirib  chiqaruvchi 

sabablardan biri hisoblanadi. Qimmatli qog‗ozlar – jamg‗arma to‗plash-

ning  xatarli  shaklidir.  Shuning  uchun  odamlarga  aktivlari  bexatar 

hisoblangan naqd ko‗rinishdagi o‗ziga xos sug‗urta fondi zarur. 

Pul  massasi  va  foiz  stavkasi.  Keynscha  modelda  baholar 

o‗zgaruvchan  emas.  Shuning  uchun  pul  massasining  ko‗payishi  ishlab 

chiqarish darajasiga baholarning o‗sishi orqali emas, balki foiz stavkasi 

orqali ta‘sir ko‗rsatadi. Agar yangi klassiklar pul massasi makroiqtisodiy 

jarayonlarga faqat «to‗g‗ri» ta‘sir ko‗rsatish mexanizmini, Viksell - ham 

«to‗g‗ri» ham «egri» mexanizmlarini tadqiq qilgan bo‗lsalar, J.M.Keyns 

esa e‘tiborni faqat «egri» mexanizmga qaratdi. 

Foiz  stavkasi  ikkita  sababga  ko‗ra  o‗zgarishi  mumkin:  yo  o‗z 

aktivlarining  bir  qismini  pul  shaklida  ushlab  turgan  kishilarning 

psixologik kayfiyatidagi o‗zgarishlar oqibatida (pulga bo‗lgan talab egri 

chizig‗ining  siljishi),  yoki  pul  massasining  o‗zgarishi  natijasida  (pul 

taklifi  egri  chizig‗ining  siljishi).  Agar  foiz  stavkasi  R

1

  darajada 

o‗rnatilgan bo‗lsa (10.1-chizma), unda uning R

2

 darajaga pasayishi faqat 

pulga  bo‗lgan  talab  egri  chizig‗i  chapga  (D

2

)  siljigandagina  yoki  pul 

taklifi egri chizig‗ining o‗ngga (S

2

) siljishi natijasida sodir bo‗ladi. 

---

241