X asranboeva

-prednietlarni oVganishi;

-individual predmetli o‘yinlar, jamoa syujetli-roffi o‘yinlar;

-individual va guruhiy ijod;

-musobaqa o‘yinlari;

-muloqot o‘yinlari;

-uy mehnati.

О‘yin faoliyati bolaland insoniyatning ijtimoiy tajribasini egallashning faol shjikli bo‘lgan ta lim faoliyatiga tayyorlaydi. Odam birdaniga ijtimoiy tajribani o‘zlashtirishga kirisha olmaydi. Ijtimoiy tajribalami fk)l egallashi uchun odam, awalo, yetarli darajada nutqni egallagan bo‘lishi, ma’lum malakalar, uquvlar va sodda tushunchalarga ega bo‘lishi kerak bo‘ladi. Bularga bola yuqorida ko‘rsatib o‘tganimizdek, o‘yin faoliyati orqali erishadi.

4.Bog‘cha yoshida mehnat faoliyatining xususiyatlari

Bolalaming mehnat faoliyatlarini o’zida qamragan mashg’ulotlar asosan bog’cha yoshidagi davrdan boslilanadi. Bu yoshda bolalaming mehnatlari juda sodda va elemental’ bo’lsa ham ulaming psixik taraqqiyotlarida juda katta ahamiyatga egadir.

Bog’cha yoshidagi bolalar bilan o’tkaziladigan suhbatlar natijasida bolalarda mehnatga nisbatan ijobiy munosabat, mehnat qilish ishtiyoqi tug’iladi. Kattalaming mehnat faoliyatlariga taqlid, qilish dastawd

bolalamiing o’yinlarida namoyon bo’ladi. Bolalar kattalaming mehnat faoliyatlarini o’zlarining o’yinlarida taqlidan takrorlash bilan cheklanib qolmay, balki kattalar mehnatida bevosita qatnashish uchun, harakat qila bosMayclilar. Masalan, qiz bolaiar onalad to yuvayotganda suv tashish, ayrim kicMkroq, narsalami (dastro’molchalami) chayishcla qatnashadilar, uy va hovlilami yig’ishtirib supuristiga, o’g ’il bolalar esa otasi bajarayotgan ishda qataashishga intila boshlaydilar. Bu yoshdagi bolalanui mehnatining natijasiga qarab emas, balki mehnat jarayonining o’ziga qiziqishi psixologik jihatdan xaralterlidii'.

Bog’cha yoshidagi bolalaming ishiga baho berib borish ularda mehnatga nisbatan ijobiy munosabatni tarbiyalashda kalta rol o’ynaydi. Bolalar kuchlari etadigaii ishlami bajarayotganlarida ko’p xatolarga yo’l qo’yishlari turgan gap. Lekin bunda bolalami mehnatga jalb qilmaslik kerak, bolalaming bajaiadigan ishlarini kattalaming o’zlari bir pastda qilib qo’yishlari mvmildn, degan ma’no kelib chiqadi. Sharq halqida bir maqol bor; “Bolani bir ishga buyur, ketidan o’zing yugur”. Bu juda to’g’ri, hayotiy gap. Bolalarga biron yumush buyurilganda, uni qanday bajarayotganliklaridan ko’z-quloq bolib turish kerak, degan ma’noni bildiradi.

Bolalarda, xususan, kichik yoshdagi bog’cha bolakirda hali mehnat malakaliiri yo’q, qo’l muskullari yaxshi rivojlanmagan bo’ladi. Ana shuning uchun bolalar qasddan yoki anqovliklaridan etnas, balki eplay olmasliklaridan biror naisani tushurib sindirib yuborishlari mumkin. Ana shunday “falokat” yuz bergan paytda bolani “anqov, rnerov, ko’zinga qarasang bo’lmaydimi” deb urishish yoki koyish yariunaydi. Buning o’miga bolaga shu melmatni qanday qilib bajarishni ko’rsatib berish lozim.

Bog’cha yoshidagi bolalami mehnatsevarlik ruhida tarbiyalashda ulami icoq jamoaga uyushtirish katta ahamiyatga egadir. Jamoa bo’lib mehnat qilishda tarbiyacM har bir bolaga ma’limi bir mehnatni bajaridmi buyuradi. Ana shu tariqa bolalar jips jamoa bo’lib mehnat faoliyati bilan shugullanadilar.

Masalan, katta guruh bolalari jamoa bo’lib navbatchilik qiladilai'. liunda bir bola stolga dasturxon yozib chiqsa, ikkhichisi qoshiq va vilkalami qo’yib chiqadi, uchinchi bola esa stulchalami qo’yib chiqsa, to’rtinchi bola stolga nonlami qo’>ib chiqadi. Bog’chada navbatchilikka o’rgangsin bolalar oilada ham yordamlashadigan bo’ladikir.

Umuman, o’rta \ a katta yoshdagi bog’cha bolalariga oilada kuchlari etadigan mehnat topshiriqlarini berish kerak. Bu ulami

mehnatsevarlik ruhida tijrbiyalashda va ularda ayrim mehnat malakalari hosil bo’lishi uchun juda katta imkoniyatlar yaratadi. Ijtimoiy foydali mehnatdla ishtirok etmagan bolani keyinchalik mehnatga jalb qUish juda qiyin bo’ladi.

Bog’chada bolaiaj- jalb qilinadigan mehnat faoliyatming turi juda xilma-xildir. Masalan, tabiat burchagidagi jonivor yoki o’simliklami parvarisli qilish, bog’cha hovlisida ishlash, oshhonada va guruhda navbatchilik qilish, kichldntoylami kiyintirishga yordam berish va boshqalar.

Shimi ham aytib o’tish kerakki, kichik yoshdagi bog’cha bolalari o’zlarining mehnat faoliyatlarim hali yo’lga qo’ya olmaydilar. Shuning uchun ular mehnatning juda sodda turlari bilan, yani o’simliklarga suv quyish, baliqlarga ovqat berisfa, hovliga suv sepish va shu kabilar shug’ullanadilar.

O’rta va katta gunih bolalari mehnat faoliyatini o’yindan batamom farqlab unga nisbatan jiddiy munosabatda bo’la boshlaydilar. Ular mehnatdan kelib chiqadigan natijani, yani mehnatning ijtimoiy mohiyatini, kim uchun, nima uchun lozimligini tushunadilar. Ular kattalaiTiing oiladagi uy ro’zg’or ishlariga zo’r ishtiyoq bilan yondoshadilar, kichkintoylar uchun qog’ozdan, kartondan faner va plastilindan turli o’yinchoqlar yasaydilar.Pedagogik jihatdan to’g’ri tashkil qilingan mehnat faoliyati boIaJaming har tomoElama, yani ham jismoniy, ham psixik, ham estetik, ham axloqiy tomondan barkamol rivojlanishlariga juda katta tasir qiladi.

Bog’cha bolalari biron o’yin^ ta’lim yoki mehnat faoliyatlari bilan mashg’ul bo’lar ekanlai, ular harakatga soluvchi mayllar yotadi. Kicik bog’cha yoshidagi bolalaming xatti-harakatlari amalga oshirilayotgan sharoitga bog’liq bo’ladi. Ular xatti-harakat motivlarini anglab ham etmaydilar. Shuning uchun ko’pincha o’zlariga mutlaqo xisobot bermay, ma’lum bir vaziyatda u yoki bu xatti-harakatni amalga oshira boshlaydilar.

Bu yosh davrida bolalaming xatti-harakatlari va hulq atvorlarining motivlaii ham o’zgarib, rivojlanib boradi. Katta yoshli bog’cha bolalarining xatti-harakat motivlari to’la anglangan motivlardan iborat bo’ladi. Masalan, katta yoshdagi bog’cha bolalarining xatti-harakatlari, hulq-atvorlari asosida yotgan motivlar har tomonlama katta odamlarga o’x^ashdan iboratdir. Ular ana shunday kuchli mayl asosida taqlidiy o’yinlami, ta’limiy, yani didaktiv mashg’ulotlami va mehnat mashg’ulotlarini tashkil qilib o’tkazadilar. Bolalaming asosiy maqsadlari

katta odtunlar bilan o’zaro munosabatni mustahkamlashdir. Bolalar katta kishilar bilan yaxhsi muaosabatlar o’matishga intilar ekanlar, ular katta kishilaraing bujoirgan topshiriqlarini bajarishga, c ’raatgan tartib qoidalariga so’zsiz bo’ysinishga harakat qiladilar.

Bolaning bog’cha yoshidagi davriiJa o’z qadr qkrimatini anglasM ham yui:aga kela boshlaydi. Bolalar bog’chaga kelganda dastawal o’z tengqurlarmi sezmaslikka, payqamaslikka harakat qiladilar. Keyinchalik turli o’yin va majburiy mashg’ulotlai: davomida bolalar jamoasiga qo’shilib, o’z tengqurlarining hurmatini qozonishga harakat qiladilar, yani boshqa bolalarga har tomonlama yaxshi ko’rinishga intiladilar. Bog’cha yoshidagi bolalar xatti-harakatlari motivlarining rivojlanishida ahloqiy motivlaming roli nihoyatda kattadir. Bolalar o’z xatti- harakatlarini anglaganleiri sayin ahloqiy motivlarining yani ijtimoiy ahloqiy qoidalariga rioya qilish motivlari kuchayib boradi. Bolalar endi o’zlarining egoistik macfaatlari yuzasidan emas, balki ijtimoiy manfaat nuqtai nazaridan harakat qilishga o’rgana boshlaydilar. Masalan, bolalar o’zlari yoqtirgan o’zlaiiga eng yaxshi o’yinchoqlarini beradigan va xattoki o’zlarining uyidan oiib kelgan shirinliklarini ham bo’lib beradigan bo’ladilar. Shu tariqa bolalarda ijtimoiy motivlar rivojlana boshlaydilar. Katta yoshdagi bog’cha bolalari har doim kichik yoshdagi bolalarga yordam berishga, ijtimoiy motivlar asosida harakat qilishga intiladilar.

Bog’cha yoshidagi bolalar xatti-harakatlari motivlarining rivojlanishida ahloqiy motiviaming roli nihoyatda kattadir. Bolalar o’z xatti-harakatlarini angla{;anlari sayin ahloqiy motivlarini g, yani ijtimoiy ahloqiy qoidalarga rioj^a qilish motivlari kuchayib boradi. Bog’cha yoshidagi bolalarda ana shunday motivkir bilan birga o’z-o’zini anglash, o’zining xatti-hasrakatlariga baho berish ham tarkib topa boshlaydi. Masalan, “uch ayiq”, “uycha”, “Aka-iika bahodirlar” kabi hikoyalar ifodali qilib o’qib berish yoki insenirovka qilish orqali bolalarda o’z- o’zini anglash va o’z xatti-harakatlariga baho berish tarbiyalab boriladi.