Samarqand davlat universiteti psixologiya va ishtimoiy fanlar fakulteti psixologiya kafedrasi

G e n e t i k k o d

	Azotli asosni kodonda joylashgan o’rni
1	2					3
	U	S	A	G
U	UUU Fen UUTS UUA Ley UUG	UTSU Ser UTSS Ser UTSA Ser UTSG Ser	UAU Tir UATS UAA Term UAG Term	UGU Sis UGS UGA Term UGG Tri	U S A G
S	SUU Ley SUTS Ley SUA Ley SUG Ley	SUU Pro SSS Pro SSA Pro SSG Pro	SAU Gis SATS SAA Gli SAG	SGU SGS Arg SGA SGG	U S A G
A	AUU AUTS Ile AUA AUG Met	ATSU Tre ATSS Tre ATSA Tre ATSG Tre	AAU Asn AATS AAA Liz AAG	AGU Ser AGS AGA Arg AGG	U S A G
G	GUU Val GUTS Val GUA Val GUG Val	GSU GSS Ala GSA GSG	GAU Asn GATS GAA Glu GAG	GGU GGS Glu GGA GGG	U S A G

Izoh: Fen – fenilalanin, Ley – leysin, Ile – izoleysin, Met – metionin, Val – valin, Tir – tirozin, Gis – gistidin, Gln – glutamin kislota, Liz – lizin, Asn – asparagin, Glu – glutamin, Sis – sistein, Tri – triptofan, Arg – arginin, Ser – serin, Gli – glitsin, Pro – prolin, Tre – treonin, Ala – alanin

Terminator - polipeptid zanjir sintezi tugallanganini ifodalaydi.

Oqsil biosintezi. Eukariotlarda DNK hujayra yadrosida joylashgan, oqsil molekulalari esa sitoplazmadagi ribosomalarda sintezlanadi. DNK bilan ribosomalar orasida vositachilik vazifani i-RNK bajaradi. RNK dastlab DNK matritsasida sintezlanadi. Bu jarayon transkripsiya deb nomlanadi.

Transkripsiya lotincha transcriptio-ko’chirib yozish, boshqacha aytganda DNK molekulasidagi nukleotidlar ketma - ketligida ifodalangan irsiy axborotni i-RNK ga ko’chirib olish demakdir. Transkripsiya uchun DNK ning maxsus o’tirgich qismi promotor, bo’lishi zarur. RNK polimeraza fermenti promotorga bog‘langanda promotor yaqinidagi DNK ning qo’shqavat zanjiri bir-biridan ajralib, yakka zanjirli DNK hosil bo’ladi, RNK polimeraza ferment DNK ning ma’noli zanjiri bo’yicha xarakatlanib komplementarlik qonuniga muvofiq i-RNK zanjirini sintezlay boshlaydi (15-rasm).

15-rasm. Transkripsiya jarayoni

Odamda i-RNK zanjirining sintezi DNK ning terminator qismiga etgach tugallanadi. DNK ning u yoki bu polipeptid zanjir sintezida qatnashadigan qismi gen deb ataladi. Gendagi axborotdan olingan dastlabki mahsulot homaki i-RNK bo’lib, DNK ning mazkur qismi-genni aynan aniq nusxasi hisoblanadi. Bu xomaki i-RNK nusxadan etilgan i-RNK ning shakllanish jarayoni protsessing lotincha processus-siljitish deb nomlanadi. Protsessing mobaynida i- RNK da modifikatsion o’zgarish sodir bo’ladi va unda splaysing xodisasi – i-RNK dagi axborotga ega bo’lmagan intron qismlaridan xalos bo’lish va axborotli – ekzon qismlarini bir-biriga ulash ro’y beradi.

Protsessing va splaysing hodisalari RNK ning yadro membrana teshiklari orqali sitoplazmaga o’tish mobaynida amalga oshadi. Protsessing va splaysing hodisalari tufayli i-RNK dagi nukleotidlar miqdori anchagina kamayadi va i- RNK zanjiri anchagina qisqaradi.

Translyasiya. Voyaga etgan i-RNK sitoplazmaga o’tgach translyasiya jarayoni, ya’ni i-RNK dagi nukleotidlar ketma-ketligidagi axborotni oqsil molekulasidagi aminokislotalar izchilligiga ko’chirish boshlanadi. Bu jarayon ribosomalarda amalga oshadi. Traskripsiya singari traslyasiya ham uch bosqich: initsiatsiya, elangatsiya va terminatsiyadan iborat. Translyasiya odatda eng birinchi start kodoni AUG dan boshlanadi. U metionin aminokislotaning kodi sanaladi. Odatda i-RNK ribosomaning kichik bo’lagiga o’rnashadi. Oqsil tarkibiga kiruvchi 20 xil aminokislotaning har biri maxsus transport RNK yordamida ribosomaga tashib keltiriladi. Ribosomalarda ro’y beradigan oqsil sintezi reaksiyalardan ilgarigi aminokislota bilan peptid bog‘i hosil qilib, bog‘lanishi uchun energiya olishi ya’ni, faollashishi va faollashgan aminokislota o’zining i-RNK si bilan bog‘lanishi kerak. Aminatsil sintetaza fermenti ishtirokida faollashgan aminokislotalar o’ziga xos t-RNK bilan birikadi. t-RNK tuzilishi boshqa ribonuklein kislotalarga nisbatan ancha sodda bo‘ladi. Ularning tarkibiga 75-100 nukleotidlar kiradi va molekula massasi 23000-30000 ga teng. i-RNK ayrim qismlarida azotli asoslar qarama-qarshi azotli asoslar bilan birikishi tufayli «beda bargi» deb nomlangan tuzilishga ega bo’ladi. t-RNKning bir uchi faollashgan aminokislotani biriktirishga mo’ljallangan, ikkinchi qismida uchta nukleotiddan iborat antikodon joylashgan bo’ladi. t-RNK o’zining antikodoni bilan i-RNK ning kodoniga komplementar bo’ladi.

Gen boshi gen oxiri

DNK zanjiri

1 ekzon 1 Intron 2 Ekzon 3 Ekzon 3 Intron 4 Ekzon
Transkripsiya

2 Intron

I-RNK

Spleysing

1 Ekzon 3 Ekzon

m-RNK

4 Ekzon

2 Ekzon

Translyasiya

16-rasm. Eukariot organizmlarda oqsil biosintezining asosiy bosqichlari.

Oqsil

Translyasiya amalga oshishi uchun har bir t-RNK o’z antikodoni orqali i-RNK ning kodoniga mos kodi bilan vaqtincha bog‘lanib, o’zidagi aminokislotasini ribosomaga tashib kelishi va o’z aminokislotasini ribosomaning katta bo’lagiga itqitib yuborishi lozim. Itqitilgan aminokislotaning amina guruhi bilan, u erdagi ilgari tashib keltirilgan aminokislotaning karboksil guruhi orasida peptid bog‘ hosil bo’ladi. Oqsil sintezi jarayonida i-RNK zanjiri ribosomalardan o’tadi. Bunda ribosoma har bir aminokislotaning kodi «o’qilgandan» so’ng yangi triplet tomon sakrab o’tadi. Bunday xodisa i-RNK kod bilan t-RNK dagi antikodonlar navbatma-navbat birlashguncha davom etadi. Binobarin elangatsiya bu aminokislotalarni izchillik bilan polipeptid zanjir tarkibiga kiritishdan iborat. Elangatsiya har bir qismi uchun uch bosqichdan tashkil topadi.

17 – rasm.Hujayrada oqsil biosintezi.

1. 
   Aminokislotani ribosomaga tashib kelayotgan i-RNK antikodonining t-RNK dagi kodon bilan birikishi;
   
2. 
   Ribosomaning katta bo’lagidagi peptidil transferaza fermenti ishtirokida i-RNK olib kelgan aminokislota bilan ribosomadagi ilgari olib kelingan aminokislota orasidagi peptid bog‘ning hosil bo’lishi.
   
3. 
   ¡z aminokislotasini ribosomaga tashlagan i-RNK ribosomadan tashqari ko’chishi va ribosomaning i-RNK zanjiri bo’yicha bir kodonga sakrashi ro’y beradi. Birlamchi oqsil molekulasining sintezi tugallanishiga terminatsiya deyiladi. Terminatsiya UAA, UAG, UGA kodonlar komandasi orqali amalga oshadi. Terminatsiyadan so’ng polipeptid zanjir i-RNK dan ajraladi.
   

Muxtasar qilib aytganda, irsiy axborotning DNK molekulasidan oqsil molekulasiga berilishi tubandagi sxema asosida amalga oshadi.

Irsiy axborotning DNK dan i-RNK ga va oqsil molekula tuzilishiga berilish sxemasi.

6-jadval

DNK fragmenti