Rivojlantirish institu ti

4. 
Olam „katta portlash“ mahsuli. „Katta portlash" g‘oyasini birinchi 
boMib  ilmiy jih atd an   kim   aytganligi  va  qaysi  davrga  m ansub  ekanligi 
m u n o z a ra li.  B a’zi  m a n b a la rd a   bu g ‘oy a n i  d a stla b   belgiyalik olim  
J.  L em etr olg‘a surgan deyilsa,  boshqalarida  petrogradlik m atem atik 
va  fizik  A.  F rid m an   tilga  olinadi.  D arhaqiqat,  Xabbl  kashfiyotidan 
a w a lro q , ya’ni  1922- yilda A.  F ridm an uzoq o ‘tm ishda portlash sodir 
b o ‘lib,  O lam   kengaya borganligini va keyinchalik g o ‘yo uning h ar bir 
nuqtasi  „o‘ziga m akon ajratib shishib borishi",  m akonning kengayishi 
b ilan   m u ta n o sib lig id a   m o d d a la rn in g   h am   so ch ilib   ketishi  kabi 
xususiyatlami aytib o ‘tgan edi. Amerikalik G . G am ov  1948- yilda Olam 
ju d a katta harorat sharoitida „katta portlash" paydo b o ‘lib, keyin Olam  
kengaya borgan degan g‘oyani aytadi. Yana bir mulohazalarga ko‘ra, bu 
yangi ta ’lim otning olg‘a  surilishi  1964- yilga to ‘g‘ri kelishi ta ’kidlanadi. 
Bunga  yuqorida  eslatib  o ‘tilgan  radioastronom lar  A.  Penzias  va  R. 
Vilsonlaming ham m a tom ondan bir zaylda taralib eshitilayotgan kuchsiz 
radiosignallarining „katta portlash“ ning oxirgi „aks  sado‘4 a r i  ekanligi 
to ‘g‘risidagi xulosalari b o 'ld i.
„Katta portlash" qanday vaziyatda sodir boNdi, degan savolga naza- 
riyotchi  o lim la r  quyidagi  m u lo h azalam i  bildirdilar.  A w alam b o r, 
O lam n in g   paydo  boMishida  m oddiy  asos  „m ateriya“ dir.  A tom   esa 
m ateriyaning g‘ishti b o ‘lib, uning tarkibiy qismi foton, proton,  neytron 
va elektronlardan tashkil topgan. Atom dagi bu elem entlam ing o ‘zaro 
ta ’siri,  asosan, gravitatsiya kuchlari  yordam ida am alga oshadi.
Portlash sodir boMish arafasida m oddalar term ik jih atdan qanday 
holatda b o ‘lganligi to ‘g‘risidagi masala bo‘yicha olimlar ikki xil qarashga 
egadirlar.  1)  moddalarning harorati nolga teng bolgan („sovuq" varianti); 
2)  m oddalar qanchalik  zichlashsa,  ularning harorati shuncha ortadi, 
dem ak,  O lam ning paydo boMishi arafasida o ‘ta yuqori harorat boMgan 
(„issiq" varianti). Olam  toshlanishining „issiq" varianti g‘oyasini rossiyalik 
olim A.  Fridm an va amerikalik fizik G . G am ov olg‘a surdilar.
T axm in qilinishicha,  18  —  20 m illiard yil  m uqaddam  birlam chi 
vodorod va geliy atom lari hosil boMgan. Cheksiz bo‘shliqlaming m a’lum 
m atem atik nuqtasida plazm alar, ya’ni qizigan gazlar to ‘planib, ularning 
tarkibida, asosan, vodorod va qism an (20 foizi) geliy yadrolari  ishtirok 
etgan,  plazm ali  nuqtada favqulodda portlash sodir boMib, O lam  tarkib 
to p a borgan.
Fridm an nazariyasiga ko‘ra ham   oMmish tom on Olamning zichligi 
uzluksiz  o rta   boradi.  O x ir-o q ib atd a  shunday  vaqt  keladiki,  zichlik 
m atem atik ibora bilan aytganda, o ‘ta cheksizlikka ega boMadi.  Xuddi 
shu daqiqani  F ridm an  nazariyasida hisob boshi, ya’ni  „nol vaqt"  deb
23

---

olindi.  S h u n d ay   vaziyatda  o ‘ta  o g ‘ir  n u q tad a   tasodifiy  „qudratli 
po rtlash “  yuz b e ra d i-d a ,  uning zarbidan  O lam   paydo b o ‘lib,  to bora 
kengaya boshlaydi. Vaqt,  m akon tushunchalari shu tariqa tarkib topadi.
„K atta portlash “  mahsuli b o ‘Igan dastlabki sochilm a — m ateriyalar 
m a ’lum   vaqt  birligi  davom ida  fazo  b o ‘ylab  tarala  boshlaydi.  „K atta 
portlash"  nazariyasiga k o ‘ra dastlabki  O lam ning yoshi  10-44 sekundga 
teng b o ‘lganda u o ‘ta qizigan „sof energiya“ li olovli shar k o ‘rinishida 
b o ‘lib,  harorati  kelvin  shkalasi  b o ‘yicha  1028 darajadan  ortiq boMgan. 
Agar portlash daqiqasini  hisobga olsak,  0,01  sekund oM gandan so ‘ng 
murtak Olamning harorati taxminan ming milliard gradusga teng boMgan.
Bu  pay td a  paydo  boMgan  m od d alarn in g  e le m e n ta r zarrachalari 
shu zah o tiy o q  ,,energiya“ga aylangan.  P ortlashdan so ‘ng 3  m in u t 46 
sekund  oMishi  bilan  z a rra ch a lar  m a ’lum   m u d d a t  d av o m id a  biri 
ikkinchisini  ushlab tura olgan.  N atijada vodorod va geliy yadrolarini 
sintez  qilish  u c h u n   z a ru r  sharoit  yaratilgan.  Y arim   soat  o ‘tg an d an  
keyin  b a rc h a   v o d o ro d larn in g   to ’rtd an   b ir  qism i  geliyga  aylangan. 
Shu tariqa O lam ning kimyoviy tarkibi belgilanadi.
O lam ning  tarkib  topishi  aw allari  shiddatli  kechgan  boMsa,  bora- 
bora birm uncha sekinlashadi. T axm inan 700 m ing yil oMgandan so‘ng 
uzluksiz kengayib borayotgan Olamning harorati 4000°C ga qadar soviydi. 
Turg‘u n   gazlar  ,  ya’ni  vodorod  va  geliy  tarkibiga  birlashgan  yadro  va 
elektronlar bulutlam i  hosil  qiladi.  X uddi ana shu  bulutlar keyinchalik 
yulduz va galaktikalam ing paydo boMishiga sababchi boMgan.  D em ak, 
„katta portlash" g ‘oyasiga asoslanib, a w a l O lam ,  keyin  m etagalaktika, 
galaktika,  yulduz  va  nihoyat,  sayyoralar ham da  ularning yoMdoshlari, 
m eteorit, kom etalar ketm a-ket hosil boMgan, deyish m um kin.
H ozirgi  k u nlarda  h am   O lam   kengayib  b o rm o q d a ,  galaktikalar 
bir-birlaridan to bora  uzoqlashm oqda.  „Q udratli p o rtlash “ ning kuchi 
e n d ilik d a  zaiflashdi.  O lam n in g   harorati  va  zichligi  kam aydi.  Shu 
daqiqalarda u n ing o ‘rtacha  h arorati tax m in an   -2 7 0 ° C  ga teng.