3.
Olamning kengayishi haqidagi g‘oyalar. O lam ning eng diqqatga
sazovor xususiyatlaridan biri uning tobora kengayib borayotganligidir.
B unday m u h im xulosaga kelish O lam n i ilm iy bilish borasida yangi
istiqbolli y o ‘n alishni belgilab berdi. C h u n k i O la m n in g kengayishi
g ‘oyasi tadqiq e tilg an d an so‘nggina „katta portlash“ g‘oyasi yuzaga
keldi.
Buyuk olim E ynshteynning O lam to ‘g ‘risidagi nisbiylik n a z a
riyasiga ko ‘ra m ateriya, m akon va zam o n bir-birlari bilan b o g iiq va
ajralmas kategoriya — tushunchadir. Chunki materiya muayyan m akon
va zam o n d a harakat qiladi. O lam da o ‘zining din am ik hayoti bilan
yashaydigan, q a t’iy qonuniyatlarga b o ‘ysunadigan holda egrilanib,
kengayib, siqilib turadigan jarayonlar uzluksiz b o iib turadi. Shu singari
hodisalarga asoslanib, Eynshteyn o ‘z tenglam alarida O lam ning doim o
kengayib borayotganligini isbotlagan edi. A m m o bunga o ‘zi ishon-
m asdan o ‘zi ishlab chiqqan tenglamasiga q o ‘shim cha konstanta kiritdi.
N atijada u gravitatsiya tenglam alariga asoslanib, O lam ni yopiq, vaqt
m obaynida esa m angu o ‘zgarm as b o lg a n obyekt deb n o to ‘g ‘ri fikrga
kelgan edi. A srim izning boshlarida (1917- yilda) hozirgi davr koinot-
shunosligiga asos solgan bu olim birinchi kosmologik modelni yaratdi.
Rossiya olim i A. Fridm an (1922 — 1924- yillar) Eynshteyn naza
riyasiga asoslanib, O lam ning d o im o o ‘zgaruvchan ekanligini, vaqt
davom ida rivojlanib, y a’ni siqilib yoki kengayib turishini isbotladi. U
O lam rivojlanishining nazariy jih atdan m um kin b o lg a n uch xil, ya’ni
kengayuvchi, siqiluvchi va pulslanuvchi (kengayib, siqilib turuvchi)
m odellariga asos soldi.
H ozirgi paytda O lam kengayishini isbotlaydigan Xabbl qonuni
mavjud. 1929- yilda am eiikalik olim Edvin Xabbl galaktikalar spektri-
ning qizilsiljishiga asoslanib, ularning uzoqlashish tezligi masofa bilan
chiziqli b o g la n g a n lig in i isbotladi. Bu degani yo bizdan galaktikalar
u zoqlashm oqda yoki biz ulardan tobora uzoqlashib ketm oqdam iz,
demakdir. Keyinchalik, galaktikalar bizdan uzoqlashgan sayin ularning
tezligi orta borishi aniqlandi. D em ak, eng uzoqdagi galaktika boshqa-
lariga nisbatan tezroq ,,qochayotgan“ b o iib chiqadi. Kengayayotgan
O lam to ‘g‘risidagi g‘oya shu tariqa paydo b o ld i. M uhim i shu b o ld ik i,
E. Xabbl q o n u n i deb isbotlangan bu kashfiyot koinotni obyektiv
bilishda yangi bosqichni boshlab berdi.
A garbulutlar to ‘plami yoki galaktikalar oralig1 idagi masofa L bolsa,
u holda ularning o ‘zaro uzoqlashish tezligi V = H L b o lad i. Bu nisbat
Xabbl qonunining o ‘zginasidir. Bu yerda H L — Xabbl doimiysi b o iib ,
uning qiymati bulutlar to‘p amining fazodagi o lmiga bogiiq emas. Hoziigi
baholashga ko‘ra galaktikalaming o ‘zaro uzoqlashish tezligi, ya’ni Xabbl
doimiysi sekundiga 55 — 75 kilometrga (M — megaparsekda) teng.
Xabbl qonunini so‘zlarbilan quyidagicha ifodalash m umkin: b o ‘sh
fa zo —> Eynshteyn fa zo = vaqt—> kengayish jarayoni va galaktikalam ing
21
Download Do'stlaringiz bilan baham: |