Rivojlantirish institu ti

Yangi  asrda  umumiy  tabiiy  geografiya
Mavzu  rejasi
1.  H o z irg i  d a v r g e o g ra fiy a si h a q id a g i  sa lb iy  q a ra s h la r.
2.  G e o g ra f iy a  f a n in in g   ta b a q a la n is h i.
3.  T a b iiy  g e o g ra fiy a   f a n in in g  in te g ra lla sh u v i.
4 .  U m u m iy  ta b iiy  g e o g ra fiy a  f a n in in g  v az ifa la ri.
G eografiya — eng qadim gi,  shu bilan birga,  eng yosh  fan  hisob­
lanadi.  Eng  qadim gi  ekanligi  sh u n d ak i,  m iloddan  aw algi  III  —  II 
asrlarda yashagan  Eratosfen geografiya  faniga zam in yaratgan.  D avr 
talabiga  m os ravishda,  yangi  m a ’lum otlar asosida d oim o  h am  m az- 
m u n an ,  ham   m ohiyatiga ko‘ra boyib borishi geografiyaning yosh fan 
ekanligiga dalil b o ‘la oladi.
Ayrim  olim lar e n d ilik d a ,geograflar uchun ish qolmadF  deb hisob- 
lashyapti.  M ateriklar va o k ean lar kashf etib boTindi.  Q uruqlik yuza- 
sida o d a m   q ad am i  yetm agan jo y  qolm adi,  h a tto   okean  tublari  ham  
suv  osti  kem alari,  m axsus  ap p a ra tla r yo rd am id a  tekshirib  b o ‘lindi. 
Ayni  paytda  kosm ik  tasvirlar  tahlili  asosida  nafaqat  quruqlik  (m a ­
terik,  orollar), balki okean tublari,  yer osti qazilm a boyliklari  haqida 
m ukam m al  ilmiy va amaliy ahamiyatga molik m a’lum otlar to ‘plangan. 
A niq  geografik  x aritalar  tuzib  b o ‘lindi.  Endilikda  xohlagan  obyekt 
(to g ‘,  daryo,  k o ‘l,  g‘o r,  shahar, davlat va b.)  haqida qom usnom alar- 
dan yoki maxsus adabiyotlardan va internet orqali xonada (kutubxona, 
uyda)  o ‘tirib bilib olish  m um kin.  G o ‘yo Y er haqidagi  fanlar orasida 
geografiyaga o ‘rin  qolm agandek.
K o‘pchilik olim lar bunday n o to ‘g‘ri qarashlarga murosasiz kurash 
olib  bo rd ilar.  G eo g rafiy a fan in in g   yechishi  m u m k in  boMgan yangi 
m aqsad va vazifalarini yoritib bordilar.  D arhaqiqat geografiya dunyo 
tarix in in g ,  sivilizatsiya  ta ra q q iy o tin in g  y o rq in  sahifasini  n am o y o n  
q ila d i,  kish ilarn in g   d u n y o q a ra sh in i  sh ak llan tirish d a  eng  m u h im  
o ‘rin d a tu radi.
H aq iq atan   h am   oMgan  asrlarda  geografiya  o ‘ziga  xos  qom usiy 
fan boMgan.  K eyinchalik,  u n d a n  yangi  fan  tarm oqlari  — geom orfo­
logiya  (relyef haqidagi  fan), geologiya  (tog‘ jinslari,  yerning ichki va 
tashqi qism ida sodir boMadigan jarayonlar,  paleogeografiya rivojlani­
shi  haqidagi  fan ),  gidrologiya  (gidrosfera,  suv  haqidagi  fan ),  gla- 
siologiya  (m uz haqidagi  fan),  iqlim shunoslik  (atm osfera,  havo m as- 
salari,  iqlim  haqidagi fan), tuproqshunoslik, botanika, zoologiya kabi 
fan lar  ajralib  chiqdi.  Bu  b oshqa  fanlar  singari  geografiya  fanining 
ham  tab aq alan ish i  (differensiatsiyalanishi)  edi. Aslida barcha fanlar 
tarixi shunday.  M asalan, fizika fanini qattiq jism lar mexanikasi, yadro 
fizikasi, akustika, optika,  past harakatlar fizikasi,  elektrofizika va h.  k. 
tashkil etadi.
13

---

H ozirgi  davr  u m u m iy   tabiiy  geografiyasi  tab iatn i  o ‘rganish  va 
undagi sodir b o ‘layotgan jara y o n la m i  ilmiy asosda bilish  u c h u n  b a r­
cha tabiat kom ponentlarini h a r to m o n lam a tahlil qilib chiqishi  lozim. 
N egaki  k o m p o n e n tla r  to ‘g ‘risidagi  biro rta  fan  bun d ay   vazifalarni 
bajara  olm aydi.  T abiat  kom pleksi  (landshaft)  bilan  u n ing  k o m p o - 
nentlari  o ‘rtasidagi,  tabiat  bilan  jam iy a t  o ‘rtasidagi  o ‘zaro   m u n o - 
sabatlarni  faqat  keng  qam rovli  m u sh o h a d a   qilish  o rqali,  m ajm uali 
(kom pleks)  yondashuv  o rq ali  yechish  m um kin.  Bu  u m u m iy   tabiiy 
geografiyaning yangi asrdagi ustuvor y o ‘nalishidir.
U m um iy tabiiy geografiya keng  m a ’noda geografik qobiq (la n d ­
shaft qobig‘i)dagi jara y o n la rn i h am  oT ganadi.  G eografik qobiq  lito ­
sfera,  atm osfera, gidrosfera va biosferalarning o ‘zaro ta ’siri va o ‘zaro 
uzviy aloqasining hosilasi.  U  Y erning yaxlit, qon u n iy  takom illashgan 
qobig‘i b o ‘lib,  tabiiy geografiyaning oT ganish obyekti  hisoblanadi.
Yangi asm ing dolzarb m uam m olaridan bin — tabiat bilan jam iyat 
o ‘rtasidagi o ‘zaro m un o sab atlar hosilasi b o ‘lgan geoekologik m u am - 
m olar h am  tabiiy geografiyaning tekshirish obyektiga aylandi.  S huni 
hisobga olsak,  in so n larn in g  x o ‘jalik   faoliyatini  tab iatd a  so d ir b o i a ­
yotgan narsa va hodisalarning asosiy om ili (faktori) tariqasida tadqiq 
etish  h am   u m u m iy   tab iiy   geografiyaning  asosiy  v az ifala rid a n d ir. 
N egaki  Y er  tab iatin in g   b u n d a n   buyongi  taraq q iy o ti,  u n ing  taq d iri 
insonlarning  faoliyati  bilan   b o g iiq   b o i ib   qoldi.  D a rh a q iq a t,  inson 
tabiat  bag‘riga  sh id d a t  b ilan   uni  zabt  etish  m aq sad id a  kirib  bordi. 
Lekin  qaytib  c h iq ish d a   o ‘zidan  keyin  c h o ila r n i  qo ld ird i,  ekologik 
tanazzulli  (halokatli)  m intaqalarni  qoldirdi.  In so n n i yaratgan va u n ­
d a n   o z o r  ch e k k an   o n a   tab ia t  h am   insonlarning  s o g iig ig a   va  ish 
faoliyatiga  kuchli  salbiy t a ’sir e ta  boshladi.  B unday  ho latlarn i  ilm iy 
asosda yechishni bitta fan eplay olm aydi.  Lekin turli bilim lam i analiz 
(tahlil)  va  sintez  qilish  im koniyatiga  ega  bo ‘lgan  um um iy  tabiiy g e o ­
grafiya m a ’lum  darajada bu m u am m o n i hal qilish im koniyatiga ega.
U m u m iy  tabiiy  geografiya  o ‘z  oldidagi  m aqsadi  va  vazifalarini 
yechishda  iqtisodiy geografiya  (ijtim oiy va  iqtisodiy geografiya,  d e - 
m ografiya,  siyosiy  geografiya  va  h.  k.)  erishgan  y u tu q la rd an   h am  
foydalanadi.  M asalan ,  a w a lla ri  h a r q anday m am lak atn in g   iqtisodiy 
taraqqiyot darajasini shu m am lakat hududining tabiiy sharoiti va tabiiy 
resurs (boylik)lari belgilaydi,  degan g ‘oya ustuvor edi. T o ‘gTi,  tabiiy 
m u h it  ja m iy a tn in g   m avjudligi  va  taraqqiyoti  u c h u n   z a ru r  boMgan 
birlam chi zam in.
Afsuski, ayrim   m am lakatlam ing ijtim oiy-iqtisodiy taraqqiyotida 
boshqa o m illar ustuvor hisoblanadi.  M asalan,  m aydoni  C fzbekiston 
h u d u d id a n   a n c h a   kam   ( 0 ‘zb ekiston  h u d u d i  4 4 7,4  m ing  kv.  km ), 
aholisi  esa  b esh   b a ro b a r  k o ‘p  boMgan,  eng  asosiysi  deyarli  b a rc h a
14

---

q azilm a boyliklarni c h e td a n  olib  keladigan Y aponiya (m aydoni  372 
m ing kv.  km ,  aholisi  126 m ln  kishi) dunyodagi eng rivojlangan m am - 
lakatlardan  hisoblanadi.  H atto ayrim   ko‘rsatkichlar b o ‘yicha qudratli 
davlat hisoblangan A Q SH dan ham  oldinda turadi.  Bunga asosiy sabab 
t a ’lim ning eng yuqori darajadaligi,  m alakali  ishchilari,  m ehnatsevar 
xalqi,  o ‘z  ishiga  o ‘ta  m as’uliyat  bilan  qarashi,  tartib-intizom liligi, 
dunyoda bolalar oMimi eng kam ,  aholining u m r ko‘rishi (80—81) eng 
yuqoriligi va h.  k.  Y aponiya aholisining sifati yuksak darajadaligidan 
dalolat beradi.  A Q SH   ishchisiga nisbatan Y aponiya ishchisi  m alaka­
li roq, Y aponiyadagi  universitetlar soni butun G ‘arbiy Yevropadagidan 
ko ‘p, bolalar tarbiyasiga yoshligidan  katta e ’tibor beriladi, fanga ajra­
tilgan  m ablag‘i jih a tid a n   rivojlangan  m am lakatlar  orasida  birinchi 
o ‘rinda,  ilm iy x o d im lar soni  b o ‘yicha G erm an iy a,  Buyuk  Britaniya 
va Fransiyadagi jam i  ilmiy xodim lardan ortiq.
U m u m iy  tabiiy geografiya tabiat bilan jam iyat o ‘rtasidagi o ‘zaro 
m u n o sa b a tla m in g   m azm uni  va  m ohiyatini  o ‘rganishda turli  uslub- 
lardan  foydalanadi.  D unyoviy,  m intaqaviy  va  m ahalliy  m u a m m o ­
larni yechishda ham  um um iy tabiiy geografiya boshqa turdosh fanlar 
uslublari  asosida tad qiqot ishlarini  olib boradi.
Biz  o ‘qiyotgan  pred m etn in g   „U m u m iy   tabiiy  geografiya“  deb 
atalishida h am  asos bor.  U  tabiat va jam iyatda sodir boMadigan narsa 
va hod isalar to ‘g‘risida,  ular o ‘rtasidagi o ‘zaro  m unosabatlar haqida 
,,um um iy“  xulosalar  qiladi,  geografik  qobiqni  bir  b u tu n   (yaxlit) 
holatida o ‘rganadi,  tabiiy fanlar yutuqlarini tahlil qilib, yakuniy xulo­
salar  ch iq a rad i.  T abiat  va jam iy atn in g   rivojlanish  qonuniyatlarini, 
ular o ‘rtasidagi o ‘zaro m unosabatlam i o ‘iganishda quyidagi reja asosida 
tadqiqotlar olib boradi.  D astlab kuzatish, so‘ngra kuzatish m a ’lum ot- 
larini  um um lashtirish  (tahlil qilish), baholash,  takliflar kiritish,  narsa 
va  h o d isalarning  rivojlanishini  bashorat  qilish  va  nihoyat,  rivojla- 
nishni  m aqsadii  y o ‘nalishlarga  qaratish  um um iy  tabiiy  geografiya 
fanining yangi asrdagi  m uhim  vazifalaridan hisoblanadi.