148
Gaz analizatorlari hajmiga nisbatan %, g/m
3
, mg/l larda darajalanadi.
Birinchi birlik ancha qulaydir, chunki gaz aralashmalari komponentlarining foiz
hisobidagi miqdori harorat va bosim o‘zgarganida doimiyligicha qoladi.
Gaz analizatorlari tarkibiga datchik va chiqish signallarini o‘lchagichdan
tashqari, asbobning normal ishlashini ta’minlovchi bir qancha qurilmalar ham
kiradi. Asosiy, yordamchi qurilmalar gaz aralashmasi
namunasini tanlovchi,
tozalovchi, uzatuvchi va tahlilga tayyorlovchi qurilmalardir.
Gaz analizatorlarining mavjud tasnifi aralashmaning aniqlanadigan
komponentlarining konsentratsiyasini o‘lchashga asos qilib olingan fizik-kimviy
xossalarga asoslanadi.
Quyida sanoatda keng tarqalgan usullar va asboblar ko‘rib chiqilgan.
3.Tahlilning konduktometrik usuli.
Termokonduktometrik gaz analizatorlarining ishlash prinsipi
gaz
aralashmasi issiqlik o‘tkazish qobiliyatining
tekshirilayotgan komponent
konsentratsiyasiga
bog‘liqligiga
asoslangan.
Agar
binar
aralashmadagi
komponentlarning issiqlik o‘tkazuvchanligi har xil bo‘lsa, bu usulni qo‘llash qulay.
Ko‘p komponentli gaz aralashmasini tahlil qilishda yuqoridagi usulni qo‘llash
mumkin, lekin aniqlanmaydigan komponentlarning issiqlik o‘tkazuvchanligi bir-
biridan
uncha
farq
qilmay,
aniqlanayotgan
komponentning
issiqlik
o‘tkazuvchanligi ulardan ancha farq qilishi kerak.
Ko‘pchilik gaz aralashmalarining issiqlik o‘tkazuvchanligini quyidagi ifoda
bilan aniqlash mumkin:
n
n
C
C
C
C
100
...
100
100
100
3
3
2
2
1
1
, (30.1)
bu yerda С
1
,С
2
,С
3
,..., С
п
— issiqlik o‘tkazuvchanligi tegishlicha λ
1
,λ
2
,λ
3
,...,λ
п
bo‘lgan
komponentlar mikdori (bu yerdа, С
1
+ С
2
+С
3
+ . . . + С
п
= 100 % bo‘lishi shart).
Aniqlanmaydigan komponentlarning yig‘indi konsentratsiyasi С
в
(30.1) ga
ko‘ra mos keladigan issiqlik o‘tkazuvchanligi λ
в
bo‘lgan aralashmaning issiqlik
o‘tkazuvchanligi quyidagi ifodadan aniqlanadi:
B
B
A
C
C
100
100
, (30.2)
bu yerda С
А
— issiqlik o‘tkazuvchanligi λ
А
bo‘lgan aniqlanadigan komponent miqdori.
С
в
+ С
А
= 1 bo‘lganligi uchun aniqlanadigan
komponent konsentratsiyasi
С
А
ning aralashmaning o‘lchanadigan issiqlik o‘tkazuzchanligi λga bog‘liqligi,
aniqlanmaydigan va aniqlanadigan komponentlarning issiqlik o‘tkazuvchanliklari
ma’lum bo‘lganida, quydagi ko‘rinishda bo‘ladi:
C
A
=(λ-λ
B
)∙(λ
A
-λ
B
). (30.3)
149
Gaz aralashmasining issiqlik o‘tkazuvchanligini o‘lchash uchun tahlil
qilinayotgan aralashma bilan to‘ldirilgan kameraga joylashtirilgan qizdiriladigan
o‘tkazgichdan foydalaniladi. Agar o‘tkazgichdan kamera devorlariga faqat issiqlik
o‘tkazuvchanlik tufayligina issiqlik berilsa, quyidagi ifoda to‘g‘ri bo‘ladi:
Q=2π∙l∙λ(t
п
-t
с
)/l
п
(D/
d),
(30.4)
bu yerda Q — o‘tkazgich 1 sekundda beradigan issiqlik miqdori; l, d — o‘tkazgichning uzunligi
va diametri; D — kamera diametri, λ— gaz aralashmasining issiqlik o‘tkazuvchanligi; t
n
, t
с
— o‘tkazgich
va kamera devorlarining harorati.
O‘tkazgich beradigan issiqlik Q va kamera devorlarining atrof-muhit
haroratiga bog‘liq bo‘lgan
harorati t
с
o‘zgarmas bo‘lganida gaz aralashmasining
issiqlik
o‘tkazuvchanligi
o‘tkazgichning
haroratini,
binobarin,
uning
o‘tkazuvchanligini bir xil qiymatda aniqlaydi. O‘tkazgich sifatida elektr
qarshiligining harorat koeffitsiyenti yuqori va kimyoviy jihatdan chidamli metall
simdan foydalaniladi; platina ko‘proq, volfram, nikel, tantal kamroq ishlatiladi.
Termokonduktometrik gaz analizatorlarining o‘lchash elementlari o‘zi
qiziydigan qarshilik termometri
rejimida ishlaydigan, platina tola joylashgan
kamera shaklidagi o‘zgartkichdan iborat. Gaz aralashmasi tarkibining o‘zgarishi
uning issiqlik o‘tkazish qobiliyatini o‘zgartiradi, natijada qizigan tola va gaz
aralashmasi o‘rtasida o‘zaro issiqlik almashuvining jadalligi ham o‘zgaradi.
Tolaning elektr qarshiligi tekshirilayotgan komponent konsentratsiyasini bildiradi.
Bu turdagi sanoat gaz analizatorlarida o‘lchashning differensial usuli
qo‘llaniladi,
bu yerda, tekshirilayotgan va namuna gaz aralashmalarining issiqlik
o‘tkazuvchanligi ishlovchi va solishtirma kameralar yordamida solishtiriladi.
Ishlovchi kamera oqib o‘tadigan qilib ishlanadi, solishtirma kamera esa tarkibiga
konsentratsiyasi o‘lchashning pastki, o‘rta va yuqorigi chegarasiga
mos keladigan
o‘lchanayotgan komponent kirgan gaz aralashmasi bilan to‘ldiriladi.
O‘lchash sxemalari bevosita
hisoblash
yoki
avtomatik
muvozanatlash
prinsipiga
ko‘ra
quriladi. 30.1-rasmda ko‘rsatilgan
termokonduktometrik gaz analizatori
konsentratsiyani
muvozanatlashgan
ko‘prik yordamida o‘lchaydi. Doimiy
sarfga ega bo‘lgan tekshirilayotgan
gaz
aralashmasi R
t
1 ishlovchi
kameralarga
keladi.
Ko‘prikning
qolgan yelkasiga etalon aralashmali
R
t
2 yordamchi kameralar ulangan.
Sezgir elementning tolalari ko‘prik
30.1 – rasm.Termokonduktometrik gaz
Do'stlaringiz bilan baham: 
