Prezident Islom Karimovning O‘rta asrlar Sharq allomalari va mutafakkirlarining



Download 53,16 Kb.
bet6/10
Sana11.03.2022
Hajmi53,16 Kb.
#490137
1   2   3   4   5   6   7   8   9   10
Bog'liq
Asosiy chet tili arab tili removed

ﻣﻔﻌﻮﻝ ﻣﻌﻪ 7T

ﻓﻮﻕ. ﺷﻤﺎﻝ.


Maf’ul ma’ahu («bilan», «birga» ma’nosidagi to‘ldiruvchi) M: ﻭﺍﻟﻤﺼﺒﺎﺡ ﻣﺤﻤﺪ ﺣﻔﻆ Muhammad chiroq bilan yodladi jumlasidagi

6«T
6T
ﺍﻟﻤﺼﺒﺎ chiroq» so‘zi «maf’ul ma’ahu», deb ataladi. Agar bizga bir odam: ﺳﺮﺕ

ﺍﻟﺼﻌﻴﺪ ﺁﺧﺮ ﻭﺻﻠﺖ ﺣﺘﻰ ﻭﺍﻟﺠﺒﻞ «Tog‘ bo‘ylab yurdim, oxiri maqsadimga etdim» desa, bu odamning tog‘ yonidagi yo‘ldan yurib, maqsadiga etganini anglatadi. SHuningdek, agar sen bir joyga etib borish istagini bildirib, bir kishidan so‘rasang, u senga:

ﺍﺫﻫﺐ ﻭﺍﻟﺸﺎﺭﻉ ﺍﻟﺠﺪﻳﺪ


«YAngi yo‘ldan borgin» deb aytsa, gapining ma’nosi, borishing yangi yo‘l bo‘ylab, o‘ngga ham chapga ham burilmasdan yursang, shunda ko‘zlagan maqsadingga etasan, deganidir. Birinchi misolda «tog‘» so‘zi, ikkinchi misoldagi
«yo‘l» so‘zi «maf’ul ma’ahu» deb nomlanadi. «Maf’ul ma’ahu» nasb holatida bo‘ladi, uning oldida kelgan «vov» esa «Vov ma’iya» deyiladi.
SHu kabi: ﺍﻟﻤﺼﺒﺎﺡ ﻣﺤﻤﺪ ﺣﻔﻆ -(Muhammad chiroq bilan yodladi)
jumlasidagi «chiroq» so‘zi, ﻭﺍﻟﺠﻨﺪ ﺍﻷﻣﻴﺮ ﺳﺎﺭ (Amir askar bilan yurdi) jumlasidagi
«askar» so‘zi,
ﺍﻟﻨﻴﻞ ﻭ ﺍﻟﻘﻮﻡ ﺗﻮﺟﻪ (Xalq Nil bo‘ylab yo‘naldi) jumlasidagi «Nil»

so‘zi maf’ul ma’ahudir.
Fe’l vositasida sodir bo‘lgan narsaga dalolat qilgan har bir ism «maf’ul ma’ahu», deyiladi.
YUqorida o‘tgan mavzulardan bizga maf’ullar beshta ekanligi ma’lum bo‘ldi:
1. Maf’ul bih
2. Maf’ul mutlaq
3. Maf’ul liajlih
4. Maf’ul fih
5. Maf’ul ma’ah

ﺍﻟﻤﺴﺘﺜﻨﻰ ﺑﺈﻷ


«13T Illa» («lekin», «boshq)ning mustasnosi
Mustasno: ﺍﻷ dan keyin kelib, ﺍﻻّ ning oldidagi jumla ma’nosining xilofini bildirgan ismdir. ﻓﺮﻳﺪﺍ ﺍﻻّ ﺍﻟﻜﺘﺎﺏ ﻣﻦ ﺍﻟﺘﻼﻣﺬﺓ ﺧﺮﺝ degandagi ﻓﺮﻳﺪﺍ kabi. Bunda ﺍﻻّ ning oldidagi ﺍﻟﻜﺘﺎﺏ ﻣﻦ ﺍﻟﺘﻼﻣﺬﺓ ﺧﺮﺝ jumlasi, o‘quvchilarning maktabdan

chiqqanliklarini anglatadi. Endi buning ortidan
ﻓﺮﻳﺪﺍ
ﺍﻻّ
desak, boshqalar chiqib,

Faridning chiqmagani bilinadi. Bu erda ﺍﻻّ so‘ngidan kelgan ﻓﺮﻳﺪﺍ kalimasi ﺍﻻّ ning

oldidagi jumla ma’nosining xilofini anglatyapti. SHuning uchun bo‘ladi.
ﻓﺮﻳﺪﺍ
mustasno

ﺍﻻّ dan keyin zikr etilgan ism «mustasno», deb aytiladi, dedik. ﺍﻻّ ning oldidagi so‘z ya’ni unga qarab so‘zlangan ism esa «mustasno min’», deyiladi.
Masalan, yuqoridagi ﺍﻟﺘﻼﻣﺬﺓ «mustasno min’»dir. CHunki chiqish unga qarab so‘zlangan. CHiquvchi kishilar o‘quvchilar bo‘lgan. Masalan:
ﻭﺭﻗﺔ ﺍﻻ ﺍﻟﻜﺘﺎﺏ ﻣﺤﻤﺪ ﺣﻔﻆ desak, bunda mustasno min’ ﺍﻟﻜﺘﺎﺏ bo‘ladi. CHunki yodlash unga qarab so‘zlangan. Ana shu yodlangan ﻭﺭﻗﺔ esa mustasno bo‘ladi, negaki u yodlanmay qolgan.

Mustasno min’ ba’zi vaqt zikr etiladi, ba’zi vaqtda esa zikr etilmaydi.

Masalan,
ﺧﺎﻟﺪ ﺇﻻ ﺇﺟﺘﻬﺪ ﻣﺎ u deganda, mustasno min’ zikr etilmagan.

Mustasno min’ zikr etilgan kalomga «tom», deyiladi. Zikr etilmaganiga
«noqis», deyiladi.
ﺍﻻ ning oldidagi jumlada nafiyni (inkorni) anglatadigan biror narsa bo‘lsa, unga
«manfiy», deyiladi. Nafiyni anglatadigan narsa bo‘lmasa, «musbat», deyiladi. Masalan ﺧﺎﻟﺪﺍ ﺍﻻ ﺍﻟﻜﺘﺎﺏ ﻣﻦ ﺍﻟﺘﻼﻣﺬﺓ ﺧﺮﺝ misolida, kalom musbat bo‘lgan.
ﺧﺎﻟﺪﺍ ﺍﻻ ﺍﻟﻜﺘﺎﺏ ﻣﻦ ﺍﻟﺘﻼﻣﺬﺓ ﺧﺮﺝ ﻣﺎ misolida kalom manfiy bo‘lgan. Mustasno kalom tom va musbat bo‘lganda, mansub bo‘ladi. Boshqa vaqtlarda o‘rniga qarab marfu’, mansub, majrur bo‘lishi mumkin.

ﺍﻟﺨﺎﻝ


Jumlada fo’il va maf’ulning hay’at (holat) va kayfiyatini bayon qilish uchun zikr qilingan ismga "hol", deyiladi.

Masalan
ﺍﻟِﺴﺎ
َ ْﻜﺮﺍ ﺖ
َ ْﻳ
ﺭﺍﻛﺒًﺎ،
ﺯﻱ ﺩ
َء
kabi.

Bir jumlada hol zikr qilinsa, ish bajarilgan vaqtda fo’il yoki maf’ul qanday hay’atda bo‘lgani tushuniladi.
Hollar "Qanday hay’atda? "Qanday kayfiyatda? kabi savollarga javob hukmida zikr qilinadi. O‘zbek tiliga tarjima qilinganida
(-gan holda) kabi iboralar bilan ta’bir qilinadi.

ﺭﺍﻛﺒًﺎ Masalan:
ﺯﻱ ﺩ
َء
ﺯﻱ ﺩ،
ﺟﺎء
ْﻴﻒjumlalarida bo‘lgani kabi.

Qoida: Har bir hol mansub bo‘ladi.

Masalan: ﺕ
َء
ﺭﺍﺟﻞ ،
ﺮﺃَ
ﺍﻟ َﻤ ﺕ
َء
ﺭﺍﻛﺒِﻴﻦ،
ﺭﺟﺎ
َء ﺍﻝ
ﻳﻦ،
ﺭﺍﻛ
َ ْﻴﻦ
َء ﺍﻟﺮ
ﺭﺍﻛﺒًﺎ،
ﺟﺎ َء ﺍﻟﺮﺟﻞ

ﺍﺟﻼَ
ﺳﺎء
ﺍﻝ ﻥ
ﺟﺎء
ﻳﻦ،
ﺭﺍﺟﻠَ
َﻦ ﺮﺃَ
ﺍﻟ َ

Holning mavsufiga "sohibi hol", deyiladi.

ﺭﺍﻛﺒًﺎ Masalan:
ﺯﻱ ﺩ
َء
jumlasidagi ﺩ
ﺯ- sohibi holdir.

Qoida: Muzakkar va muannas bo‘lishda hol o‘z sohibiga ergashadi.

ﺭﺍﻛﺒًﺎ Masalan:
َء ﺍﻟﺮﺟﻞ
ﺭﺍﺟﻞ ،
ﺮﺃَ
ﺍﻟ َﻤ ﺕ
َء
kabi.

Qoida: Hollar har doim nakra bo‘ladi. YUqoridagi jumlalar bunga misol bo‘la oladi.

َﺪﻩ Ammo
ﺯﻱ ﺩ ﺟ
ﻋﻠَﻪُ
َﺪﻩُ، ﻭﺣ
ْﻳ ًﺪﺍ ﺯ
َ ْﻳﺖ
jumlalaridagi َﺪﻩ
َ va
lafzlariﺟﻬ َﺪﻩ

zohiridan ma’rifa bo‘lsa-da, aslida nakradir, deb aytiladi.

َﺪﻩُ CHunki,
ًﺩﺍ ni, َ
َ
َﺪﻩُ deb, ُni,ﺟﻬ
ًﺪﺍ
ُﻣﺘَ deb, ta’vil qilingan.

Hol fo’il yoki maf’ulning holi bo‘lishi e’tibori bilan ikki turlidir. 1. Fo’ilning holi. 2. Maf’ulning holi.
Fo’il hollarining misollari

ﺿﺮﺏ ﺍﻟﻞ ﺹ
ﺯﻱ ﺩ ﻣﺘﺒﺴ ًﻤﺎ،
ًﺩﺍ، ﻧَ
ﻣﻦَ
ﺲ ﺯﻱ
َ
ﺴﺎ،
ﺟﺎِ
ﺯﻱ
َ َﻛﻞ ﻣﺎﺷﻴًﺎ،
ﺯﻱ ﺩ
َء
ﺭﺍﻛﺒًﺎ،
ﺯﻱ
ﺫﻫَ

ْﻐﻠُﻮﻻً،

ﺯﻱ ﺩ
ﺭﺟﻊ
ﻣﻔِﻴﻘًﺎ،
ﺯﻱ ﺩ
ﺫﻫَ
ﺮﻳَﺎﻧًﺎ،
ﺯﻱ ﺩ
ﺣﺎ، ﻧَ َ
ﺯﻱ ﺩ ﻓَ
َ َﻜﻠ َﻢ ﻣﺴﺮﻭﺭﺍ،
ﺯﻱ ﺩ
ﺭﺟﻊ
ﻣﺰﻭﻧًﺎ،
ﺯﻱ ﺩ
ﺫﻫَ

ْﻱ ﺩ َﻏﻦ ﻳًّ
ﺳﺎﺭ ْﻱ ﺩ
ﺮﺍﻥ،
َﺟﻊ
ْ َﺭ ﺳ


ﺯﻱ ﺩ ﻓَِﻴﺮﺍ،


ﺫﻫَ


.ﺳﺮﻳ ًﻌﺎ،

Maf’ul hollarining misollari

ْﻳ ًﺪﺍ ﺯ
ﺎ، ﻟَِ ْﻴﺖ
َ ﻳَﺎﺑِ
َﻤﺎ َء ﺑَﺎﺭ ًﺩﺍ، ﺃَ َ ْ ﺖ ﺍ ْ
ﺮ ْﺑ
ﻛﻬﻼً،
ْﻳ ًﺪﺍ ﺯ
ﻭﺟﺖ
ﺴﺎ،
ﺟﺎِ
ْﻳ ًﺪﺍ ﺯ
ﺿﺮ ْﺑﺖ
ﺭﺍﻛﺒًﺎ،
ْﻳ ًﺪﺍ ﺯ
ﺭﺃَ ْﻳﺖ

ﺮﻳَﺎ ﻧًﺎ، ﻕ ﺕ
ْﻳ ًﺪﺍ ﺯ
ﺭﺃَﻳﺖ
ﺐ ﻳًّﺎ،
ْﻳ ًﺪﺍ ﺯ
ْﻳ ًﺪﺍ ﻓَِﻴﺮﺍ، ﺭﺏ ﺯ
ْﻨﺖ
ﻣﻮ ًﻣﺎ، ﺃ
ْﻳ ًﺪﺍ ﺯ
َﻭ ْﻳﺖ ﺩﺍ
ْ ُﻤﻮ ًﻣﺎ،
ْﻳ ًﺪﺍ ﺯ
َﻭ ْﻳﺖ ﺩﺍ
ْ ُﻤﻮ ًﻣﺎ،

َﻭ ْﻳ ًﺪﺍ ﺕ ﺭ
َﻤﺎ َء ﺑَﺎﺭ ًﺩﺍ، ﻻ ﺏ ﺍﻟ
َﺸﺮ ﻭﻻَ
ﺣﺎﺭﺍ
ﻣﺴﺮﺟﺎ،ََْ ُﻛﻞ ﺍﻟﻄ َﻌﺎ َﻡ ﺱ
ﺍﻟﻔَ
ْﺒ ﺭﻛ
َﺎﺋِ َﻢ ،
ﺍﻟَ
ﻲ ﺋً) ْ
(ﺑَ

Ba’zi hollar ismi masdar siyg‘asida bo‘ladi. Lekin u
masdarlarning har biridan ismi fo’il ma’nosi iroda qilinadi. Masalan:

ﺮﺕ ْﻬ ًﻮﺍ ﻑ ﺭﺭﺕ(ﻟًِ
ﺎﻫﻴًﺎ)ﺃ ْ
،
ﻂ ﺍً (
ً َ ْﻠﺖ
ﻬﺮﺍ (ﺧﺎ
ْﺃﺕ
ﺮﺍ)،
(ﺟﺎﻫ
ﻣﺎﻑ
ْﺃﺕ

ًَ( ُﻣﺎ
ْﻮﺕ ﺩﻋ
ﻣﻊ

ْﻮﻓً
ﺍﺋًِ)
ﺭﺍﺭﺍ (
َ
ﺉ ﻟ
ﺭﺍ
َ ًﻣﺎ ( ُﻣﻚ ﻦ
ﺖ ﺍﻝ ﺛ َ
َ
َﻤﺎﻻً (ﺗَ ًّﻣﺎ)،
ﺍﻟ ﺪ ْﻳﻦ ﺖ
َ ْﻴ
(. َﻛﺎ ِﻣﻼ

Hol faqat "maf’uli bih"ga xoslangan emas. Gohida
fo’ilning yoki maf’ulning muzofun ilayhlari bo‘lgan ismlarning ham hollari zikr qilinadi. Masalan:

ﺭﺍ
ﺱ ﻣﻘَ
ﺍﻟ ُﻤ َﺪ ﺕ
ْ
ْﻌﻨَﺎ ﺳ
ﻭﺍﻋﻈًﺎ،
ﻣﺎﻡ
ﻲ ﻧَﺎ ﺍﻹ
kabi.ﺗَ َﺪ َﻌﺖ

Kam-kam mubtado va xabarlarning ham hollari bo‘ladi.

ﺯﻱ ﺩ ﻗَﺎﺋِ ًﻤﺎ Masalan:
، َ َ
ﺟﺎِ
ﺩ ﺁﻛﻞ
ﺯkabi.

Hollar ko‘pincha ismi sifatdan bo‘lsa-da, ba’zan ismi zotlarning ham hol bo‘lgani ko‘rinadi.
Masalan:

ﺭﻁﺒًﺎ
ْﻨﻪُ
َ
ﺭﺍ
ﺮﺍ، َ َ ُ
ﺍﻟﺘﻤﺮ ﺑُ
َﺒًﺎ، ﺃ َ ْ
ﺍﻟﺘﻤﺮ
َ ْ

ًﻌﺎ
ﺮﺍ،
ُ ﻛﻼًّ،
ُﻤﻮ ًﻣﺎ،
ﺐ ،
ﻛﺎﻕ ، ﻗَ
ﻴ ًﻌﺎ،
lafzlari ham
ُﻣﺘَ ِﻤﻊ ﺍ yoki
ma’nosida َﻣﺘَ ِ ِﻌﻴﻦ

bo‘lib, hol bo‘ladi. Masalan:

ًﻌﺎ
ﺮﺍ،
ُ ﻛﻼًّ،
ُﻤﻮ ًﻣﺎ،
ﺐ ،
ﻛﺎﻕ ، ﻗَ
ﻴ ًﻌﺎ،
ﺍﻟﻘَ ْ َ
ْ
َ ْ

ﺸﺎﺭ
ﺮ،
... َ َﻌ ﺙ
، ﻼَ
َ
َ ( ( lafzlari ham ) ﻋﺸﺮﺓ
ﺸﺮﺓ
... ﺙ
ََ
ََ( ma’nosida

bo‘lib, hol bo‘ladi.

Masalan: ﺸ
َ
ﺍﻟﻘَ ْﻮ ُﻡ ﺩﺧﻞ
ﺸﺎﺭ ،
، ﺩﺧﻞ ﺍﻟﻘَ ْﻮ ُ
ﻣﺚَ
، ﺩﺧﻞ ﺍﻟﻘَ ْﻮ ُ
ﺩﺧﻞ ﺍﻟﻘَ ْﻮ ُﻡ ﺛََ

Ba’zi jumlalarda ﻏﻴﺮlafzi mansub ko‘rinishda hol bo‘lib, undan
keyingi ism muzofun ilayh bo‘lib majrur bo‘ladi. Masalan: ﺯﻱ ﺫﻫَ

ﻣﺴﺮﻭ
ﻴﺮ
ًﺪﺍ ﺯﻳ
ﺉ ﻡ،َِﻴﺖ
ﻴﺮ ﻗَ
ًﺪﺍ ﺯﻳ
ْﻳﺖ ﺭﺃ
ﺎﻝ ﺱ،
ﻴﺮ
ﺯﻱ ﺩ
ﺏ، َﻛﻞ ﺭﺍﻙ
ﻴﺮ

Ish-harakat sodir bo‘lish vaqtida fo’il yoki maf’ul bihning holatini bayon qilgan har bir ism «hol», bo‘ladi


yodladi holda o‘tirgan kitobni Muhammad -ﺣﻔﻆ ﻣﺤﻤﺪ ﺍﻟﻜﺘﺎﺏ ﺟﺎﻟﺴﺎ M:
(yoki ﺻﺤﻴﺤﺎ ﺣﻔﻈﻪ uni to‘g‘ri yodladi) jumlasidagi «ﺟﺎﻟﺴﺎo‘tirgan holda» yoki
«ﺻﺤﻴﺤﺎ to‘g‘ri» so‘zlari «hol», deb ataladi.
Agar biz: «Amin suvni ichdi» deb aytsak, gap to‘g‘ri bo‘ladi, biroq bu gapda ichish vaqtida fo’ilning yoki maf’ul bihning holati ma’lum bo‘lmaydi.
ﻗﺎﺋﻤﺎ ﺍﻟﻤﺎء ﺃﻣﻴﻦ ﺷﺮﺏ «Amin suvni turgan holatda «turib ichdi» desang, Aminning ichish vaqtidagi holatini bayon qilgan bo‘lasan.
ﺭﺍﺋﻤﺎ ﺍﻟﻤﺎء ﺃﻣﻴﻦ ﺷﺮﺏ «Amin suvni toza holida ichdi» desang ichish

vaqtida suvni holatini bayon qilgan bo‘lasan. SHunga binoan UJIS (turgan holda) va CBIj (toza holda) so‘zlari «hol», deb nomlanadi. «Hol» nasb holatida bo‘ladi.
SHu kabi ﺭﺍﺋﻘﺎ ﺍﻟﻤﺎء ﻓﺮﻳﺪ ﺷﺮﺏ ,ﻗﺎﺋﻤﺎ ﺍﻟﺪﺭﺱ ﻣﺤﻤﺪ ﻗﺮﺃ degandagi ﺭﺍﺋﻘﺎ ,ﻗﺎﺋﻤﺎ kabi. Bulardan avvalgisi o‘qish fe’li voqe’ bo‘lganida Muhammadning, ya’ni fo’ilning qanday holda bo‘lganini, ikkinchisi, ichish fe’li voqe’ bo‘lgan vaqtda suvning, ya’ni maf’ulning qanday holda bo‘lganini bildirgan. SHuning uchun bular hol bo‘ladi.
Hol umuman nakra ismda bo‘ladi. Ma’rifa ismning hol bo‘lishi juda ham ozdir. ﻭﺣﺪﻙ ﺍﻧﺼﺮﻑ degandagi ﻭﺣﺪﻙ kabi.
Hol mufradda va jumlada bo‘ladi. Jumla bo‘lganda jumlai fe’liyya va jumlai ismiyya bo‘ladi.
ﻭﺃﻧﺖ ﻓﺘﻰ hamda ﻳﺮﻛﺾ degandagi ﺟﺎءﺍﻟﻐﻼﻡ ﻳﺮﻛﺾ¸ ﺃﻁﻠﺐ ﺍﻟﻌﻠﻢ ﻭﺃﻧﺖ ﻓﺘﻰ
jumlalari kabi. Hol jumlai ismiyya bo‘lganda, oldida ko‘p vaqt «vov» bo‘ladi. YUqoridagi ﻓﺘﻰ ﻭﺃﻧﺖ kabi. Bu vovga «vovi holiyya», deyiladi.
Tanbeh: Holni bilish uchun fe’lning oldiga ﻛﻴﻒ (qanday) savolini keltirib qarash kerak. Agar shunga javob bo‘lishga yarasa, u hol bo‘ladi. Masalan, yuqoridagi misollarda fe’lning oldiga ﻛﻴﻒ keltirib,
avvalgisiga bersak, savol deb ﻛﻴﻒ ﻗﺮﺃ ﻣﺤﻤﺪ ﺍﻟﺪﺭﺱ؟ ﻛﻴﻒ ﺷﺮﺏ ﻓﺮﻳﺪ ﺍﻟﻤﺎء؟
ﻗﺎﺋﻤﺎT3,5 3i5T kkinchisiga ﺭﺍﺋﻤﺎ javob bo‘lishga yaraydi.
Quyidagi hollardan fo’ilning holatini bildirganlari va maf’ulning holatini bildirganlarni ajrating.




Download 53,16 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   10




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish